Seksueel-gezond-Paulien-van-Haastrecht

Seksueel gezond

SEKSUEEL GEZOND

Planmatig bevorderen van seksuele gezondheid en seksueel welzijn

Paulien van Haastrecht Ciel Wijsen

bussum 2023

www.coutinho.nl/seksueelgezond Je kunt aan de slag met het online studiemateriaal bij dit boek. Dit bestaat uit een toolbox met werkbladen en opdrachten, bijlagen en suggesties voor extra informatie.

© 2023 Uitgeverij Coutinho bv Alle rechten voorbehouden.

Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gege vensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of op enige andere manier, zonder vooraf gaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van reprografische verveelvoudigingen uit deze uitgave is toe gestaan op grond van artikel 16h Auteurswet 1912 dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan Stichting Reprorecht (www.reprorecht.nl). Voor de readerregeling kan men zich wenden tot Stichting UvO (Uitgeversorganisatie voor Onderwijslicenties, www.stichting-uvo.nl). Voor het gebruik van auteursrechtelijk beschermd materiaal in knipselkranten dient men contact op te nemen met Stichting PRO (Stichting Publicatie- en Reproductierechten Organisatie, www.stichting-pro.nl).

Uitgeverij Coutinho Postbus 333 1400 AH Bussum info@coutinho.nl www.coutinho.nl

Omslag: Neo & Co, Velp Foto’s binnenwerk: p. 44: © Rutgers; p. 60: © GGD Zeeland; p. 88: © David Jagersma; p. 134: © Floor Goderoy; p. 168: © Manoocher Deghati; p. 247: © Istock; p. 251: © Jurgen Meme link; overige foto’s: © Shutterstock Noot van de uitgever Wij hebben alle moeite gedaan om rechthebbenden van copyright te achterhalen. Perso nen of instanties die aanspraak maken op bepaalde rechten, wordt vriendelijk verzocht contact op te nemen met de uitgever. De personen op de foto’s komen niet in de tekst voor en hebben geen relatie met hetgeen in de tekst wordt beschreven, tenzij anders vermeld.

ISBN: 978 90 469 0872 3 NUR: 752

Voorwoord Wat fantastisch dat dit boek er ligt! Rutgers maakt zich hard voor een wereld waarin iedereen vrij is om van seks en relaties te genieten om zo gelukkig te zijn. We vinden het enorm waardevol dat de bevordering van seksuele gezondheid en seksueel welzijn de aandacht krijgt die ze verdient. Bij Rutgers streven we naar een wereld waarin we allemaal de baas zijn over onze eigen seksualiteit en waarin relaties gelijkwaardig zijn, zonder dwang of geweld. En waarin we de mogelijkheden hebben om zelf te bepalen of we kinderen willen en hoeveel. Als er iets belangrijk is, dan is het wel dat enthousiaste professionals in het veld van de seksuele gezondheid goed beslagen ten ijs komen. Onderwijspro fessionals zorgen er – als het goed is samen met het thuisfront – immers voor dat kinderen en jongeren goede seksuele voorlichting krijgen. Zodat proble men voorkomen worden en er vooral ook ruimte is om te praten over de leuke kanten van seksualiteit en relaties, en dat je jezelf mag zijn. Zorgprofessionals helpen bij een goede keuze van anticonceptie of geven ondersteuning bij on bedoelde zwangerschap. Andere zorgprofessionals screenen en behandelen soa’s. Weer andere zorgen dat er aandacht is voor seksualiteit en intimiteit in het leven van ouderen in verpleeghuizen. Welzijnsprofessionals dragen eraan bij dat ook in het jeugd- en jongerenwerk oog is voor een gezonde seksuele ontwikkeling. En dat het gesprek over wensen en grenzen wordt gevoerd om zo seksueel grensoverschrijdend gedrag te voorkomen. Ik ben ervan overtuigd dat dit boek een extra steun in de rug is voor alle pro fessionals die in de verschillende domeinen hun steentje bijdragen aan goede sek suele gezondheid en seksueel welzijn van mensen in Nederland, van jong tot oud. In het boek staat een handig stappenmodel dat helpt om impactvol werk te kun nen leveren en niet onnodig het wiel te hoeven uitvinden – inclusief aanspreken de en inspirerende voorbeelden om zelf aan de slag te gaan. Daarnaast verwacht ik dat dit boek ook opleiders in verschillende hbo-studiedomeinen kan helpen in het bespreken van belangrijke actuele thema’s, zodat studenten – de professio nals van de toekomst – een eigen mening vormen en van daaruit verder kunnen. Het bevorderen van seksuele gezondheid en seksueel welzijn is een zaak van ons allemaal. Ik hoop dat dit boek vele (aankomende) praktijkprofessio nals inzichten biedt, inspireert en stimuleert om deze gewone en toch ook zo bijzondere levensthema’s mee te nemen in hun werk.

Marieke van der Plas Directeur Rutgers, expertisecentrum seksualiteit

Inhoud

Inleiding en dankwoord

11

Deel 1 Seksuele gezondheid en seksueel welzijn in Nederland

15

Inleiding

17

1 Seksualiteit en seksuele gezondheid

21 21 28 30 33 35 39 40 41 45 45 47 53

1.1 Thema’s van seksualiteit

1.2 Trends in seksuele gezondheid en seksueel welzijn 1.2.1 Trends waar demografische variëteit een rol speelt 1.2.2 Trends waar ecologische factoren een rol spelen 1.2.3 Trends die leiden tot politiek-juridische reacties 1.2.4 Trends waar economische factoren een rol spelen 1.2.5 Trends waar technologische factoren een rol spelen

1.3 Wegwijzer voor verdieping

2 Seksualiteit en ethiek

2.1 De wet- en regelgeving: normen, waarden en rechten 2.2 Omgaan met waarden en normen, ethisch handelen 2.3 Ethische dilemma’s in seksuele gezondheid: vijf voorbeelden

3 Preventie en bevordering van seksuele gezondheid en seksueel welzijn

61

3.1 Seksualiteit en leefstijl 61 3.2 Van nazorg naar voorzorg: verschillende preventiebenaderingen 63 3.3 Van voorkomen naar bevorderen 67 3.4 Gedrag of gedragsverandering bij seksuele gezondheid en seksueel welzijn 71 3.5 De rol van de omgeving bij seksuele gezondheid en seksueel welzijn 84 4 Het veld van seksuele gezondheidszorg en welzijn 89 4.1 Landelijke beleidskaders op het gebied van seksuele gezondheidszorg 89 4.2 Relevante veldpartijen 93 4.3 Organisaties voor publieke preventie en aanvullende zorg 96 4.4 Diversiteit aan professionals in het domein van seksuele gezondheid en seksueel welzijn 97

4.5 Richtlijnen voor preventie en seksuele gezondheidsbevordering 99 4.6 Wettelijke kaders en financiering van het Nederlandse zorgsysteem 102

Deel 2 Seksuele gezondheidsbevordering in de praktijk

111

Inleiding

113

5 POINT – Probleemdefinitie: van signalen naar inzicht in het probleem

117 117 118 122 127 130

5.1 De probleemverkenning

5.2 De aanleiding

5.3 De onderbouwing met verdiepende en aanvullende informatie 5.4 Het maken van een operationele probleemdefinitie 5.5.1 P raktijkvoorbeeld 1: Onbedoelde zwangerschap en kinderwens bij mensen in kwetsbare omstandigheden in een gemeente 5.5.2 P raktijkvoorbeeld 2: Seksuele weerbaarheid in de jeugdzorg 5.5 Voorbeelden uit de praktijk

130

134

5.5.3 P raktijkvoorbeeld 3: Intimiteit bij ouderen in het verzorgingshuis 5.5.4 P raktijkvoorbeeld 4: Seksuele diversiteit en genderdiversiteit in de jeugdzorg

138

142

6 POINT – Oplossingsrichting 6.1 Oriënteren op interventies 6.2 Analyseren van de context

149 149 153 157 160 163

6.3 Verandertheorie: matchen van oplossing en context 6.4 Randvoorwaarden: draagvlak, capaciteit, samenwerking en financiën 6.5.1 P raktijkvoorbeeld 5: Aandacht voor seksuele ontwikkeling en seksuele gezondheid in een jeugdzorgorganisatie 6.5.2 P raktijkvoorbeeld 6: Seksuele gezondheidszorg in een asielzoekerscentrum 6.5.3 P raktijkvoorbeeld 7: Aandacht voor seksualiteit in de verloskundigenpraktijk 6.5.4 P raktijkvoorbeeld 8: Gevolgen van de behandeling van kanker op relatie en seksualiteit 6.5 Voorbeelden uit de praktijk

163

168

173

177

7 POINT – INterventiemix 7.1 Planmatige ontwikkeling

185 185 188 192 198 202

7.2 Werken met bestaande interventies en materialen

7.3 Selectie van interventies

7.4 Projectmatig, programmatisch en procesmatig werken

7.5 Voorbeelden uit de praktijk

7.5.1 Praktijkvoorbeeld 9: Seksuele ontwikkeling en weerbaarheid in het speciaal onderwijs 7.5.2 P raktijkvoorbeeld 10: Seksuele diversiteit en genderdiversiteit op de middelbare school 7.5.3 P raktijkvoorbeeld 11: Preventie seksuele intimidatie in een gemeente 7.5.4 Praktijkvoorbeeld 12: Sekswerk en seksuele gezondheid

202

206

210 214

8 POINT – Toekomstbestendigheid

221

8.1 Toekomstbestendig aan de slag: inbedden van interventies en innovaties 221 8.2 Adoptie van vernieuwing en aandachtspunten bij implementatie 223 8.3 De PMEL-cyclus: plannen, monitoren, evalueren en leren 230 8.4 Organisatiebeleid voor toekomstbestendige inbedding 233 8.5 Ontwerpen van een implementatiestrategie 238 8.6 Slotreflectie 240 8.7 Voorbeelden uit de praktijk 242 8.7.1 P raktijkvoorbeeld 13: Plegen van seksueel grensoverschrijdend gedrag 242 8.7.2 P raktijkvoorbeeld 14: Ondersteuning seksuele ontwikkeling bij mensen met een beperking 246 8.7.3 P raktijkvoorbeeld 15: Vraaggerichte ondersteuning voor mbo-studenten 250 8.7.4 Praktijkvoorbeeld 16: Omgangsvormen in de sport 255

Lijst met begrippen Lijst met afkortingen

261 269 271 283 291

Literatuur Register

Over de auteurs

Inleiding en dankwoord Als twee professionals die al lang meelopen in het veld van de seksuele ge zondheidszorg, hadden wij het gevoel dat dit boek een keer geschreven moest worden. Er bestaat veel literatuur over seksualiteit en seksuologie. Er bestaat daarnaast een grote hoeveelheid literatuur over preventie en gezondheidsbe vordering. Een combinatie van beide domeinen misten wij in ons opleidings werk van professionals die met seksuele gezondheidsbevordering aan de slag willen. Zo ontstond het idee om dit boek te schrijven, waarin de praktijk en theoretische kennis samenkomen. Dit boek bestaat uit twee delen, te beginnen met een eerste deel waarin we het domein van seksuele gezondheid en seksueel welzijn bespreken. We geven inzicht in thema’s, trends en de ethiek van het domein. Daarnaast gaan we in op het kennisdomein van preventie en gezondheidsbevordering. We sluiten af met een overzicht van hoe het veld eruitziet. Het tweede deel gaat in op de praktijk. Hoe kun je aan de slag met bevordering van seksuele gezondheid en seksueel welzijn vanuit verschillende beroepssituaties? We bespreken met het POINT-model vier stappen om tot goede aanpakken te komen. Verder heb ben we per hoofdstuk veel aandacht voor voorbeelden uit de praktijk. Op de website bij dit boek ( www.coutinho.nl/seksueelgezond ) vind je het

online studiemateriaal. Dit materiaal bestaat uit: • een toolbox met werkbladen en opdrachten; • bijlagen; • suggesties voor extra informatie.

Met het icoon hiernaast wordt verwezen naar de website.

We hebben dit boek geschreven met (toekomstige) professionals in zorg en welzijn voor ogen. Soms hebben we bredere uitstapjes; ook onderwijs en sport zijn bijvoorbeeld settings die in onze voorbeelden naar voren komen. Hoewel we in onze teksten schrijven in termen die passen bij het terrein van zorg en welzijn, zullen zeker ook professionals buiten die domeinen iets kun nen hebben aan de inhoud van dit boek. Dit boek heeft tot stand kunnen komen doordat wij de gelegenheid hebben gehad om met heel veel mensen in het veld van de seksuele gezondheidsbe vordering te overleggen en van gedachten te wisselen. Allereerst hebben wij-

11

Seksueel gezond

zelf allebei lange tijd ervaring kunnen opdoen in het veld in de jaren dat wij als managers verbonden waren aan Rutgers, expertisecentrum seksualiteit. Maar ook onze nevenactiviteiten bij de RINO Groep, bij de beroepsvereniging Ne derlandse Wetenschappelijke Vereniging voor Seksuologie (NVVS), en bij het Platform soa en seksuele gezondheid gaven gelegenheid om onze voelhorens uit te steken en vooral ook om een scherp beeld te krijgen van hoe onderzoek, beleid en praktijk samenhangen met seksuele gezondheid. Dit boek had er onmogelijk kunnen zijn zonder de directe en indirecte hulp van heel veel mensen. In zijn algemeenheid willen wij onze vroegere collega’s bij Rutgers, bij Soa Aids Nederland en bij het RIVM (Infectieziektenbestrij ding en Gezond Leven) danken hiervoor, evenals de mede(hoofd)docenten van de opleiding Consulent seksuele gezondheid van de RINO Groep. De uit gevers Casper Beekman en Jennifer Obdam en het redactieteam van Coutin ho zijn we grote dank verschuldigd voor de ondersteuning tijdens het schrijf proces en bij de daadwerkelijke totstandkoming van dit boek. We hebben veel gehad aan de kritische blik en het opbouwend commentaar van de meelezers van dit boek: Djoeke van Dale (RIVM Gezond Leven), Mechtild Höing (Avans Hogeschool), Esther van der Steeg (RINO Groep) en Wim van den Berge (Ho geschool Rotterdam). Daarnaast willen wij de mensen danken die bijdroegen aan het checken en aanvullen van specifieke onderdelen en praktijkvoorbeelden in dit boek: • Bernadette Janssen – GGD Gelderland-Zuid • Bouko Bakker – Rutgers/Alliantie Gezondheidszorg op Maat (samenwer king van WOMEN Inc., Rutgers en COC Nederland) • Ciska Bentem – bekkenbodemfysiotherapeut/consulent seksuele gezond heid • Cor Blom – Aidsfonds – Soa Aids Nederland • Daphne Heijmering – COC Nederland • Dieuwke Otten – verloskundige/consulent seksuele gezondheid • Djoeke van Dalen – RIVM Gezond Leven • Elsbeth Reitzema – Rutgers

• Erik van Haaren – Centrum Veilige Sport Nederland • Faduma Mukhtar – gezondheidswetenschapper • Hans Schleiffert – GGD GHOR Nederland • Ine Vanwesenbeeck – Universiteit Utrecht/Rutgers • Ineke van der Vlugt – Rutgers • Ingvil de Haan – Rutgers • Jorien Dousma – Onderzoeksbureau SKB

12

Inleiding en dankwoord

• Kadija Sanders – Stichting Halt • Laura Rust – GGD GHOR Nederland • Maartje Puts – Rutgers • Marianne Cense – Rutgers • Marianne Jonker – Rutgers • Noëlle Sant – Vilans • Sally Hendriks – Aidsfonds – Soa Aids Nederland • Sarah Kladakis – GGD Gelderland-Zuid

• Willy van Berlo – Rutgers • Ymke Kelders – Rutgers

Tot slot hopen we dat dit boek een steun in de rug is voor iedereen die aan de slag wil met vraagstukken rondom seksualiteit. Hopelijk bereiken zij met de verworven inzichten meer impact op het terrein van seksuele gezondheid en seksueel welzijn.

Paulien van Haastrecht Ciel Wijsen

13

Deel 1 Seksuele gezondheid en seksueel welzijn in Nederland

Seksualiteit en seksuele gezondheid

Ÿ thema's Ÿ trends Ÿ wegwijzer

Ÿ normen en waarden Ÿ ethische dilemma's Ÿ seksuele rechten

Seksualiteit en ethiek

Ÿ preventiebenaderingen Ÿ gedragsverandering Ÿ gedragsverandering en omgeving

Preventie en bevordering

Het veld

Ÿ beleid en veldpartijen Ÿ organisaties en professionals Ÿ richtlijnen en wetten

16

Inleiding

Dit eerste deel van het boek richt zich op iedereen die interesse heeft in sek suele gezondheid en benieuwd is wat er speelt op het gebied van seksuele gezondheid en seksueel welzijn in Nederland. Zowel de meer beleidsmatig geïnteresseerde (aankomende) professional als de (toekomstige) praktijkpro fessional kan hier baat bij hebben. Wij schrijven vooral vanuit het perspectief van collectieve bevordering van seksuele gezondheid en seksueel welzijn. Focus De focus in dit deel is gericht op het creëren van overzicht in het brede veld van seksuele gezondheid en seksueel welzijn. En laten we even stilstaan bij dit laatste: in de seksuele gezondheid gaat het ook om seksueel welzijn, om sek sueel welbevinden. Als we het over seksuele gezondheid hebben in dit boek, hebben we het dus ook over seksueel welzijn. Toch lichten we soms beide begrippen afzonderlijk uit. Dit doen we om te laten zien dat dit boek er niet alleen is voor (aankomende) zorgprofessionals, maar ook voor (aankomende) welzijnsprofessionals of voor (aankomende) professionals op het educatieve vlak die het thema seksuele gezondheid op willen pakken. De eerste hoofdstukken zijn voornamelijk informatief. We proberen een om vattend beeld te schetsen van het domein van bevordering van seksuele ge zondheid en seksueel welzijn. We bouwen dit beeld op in vier hoofdstukken: • Hoofdstuk 1 is gericht op de themagebieden van seksuele gezondheid . Het gaat van prille seksuele ontwikkeling tot intimiteit op hoge leeftijd, de zo geheten ‘seksuele levensloop’. Er zijn probleemthema’s ( soa’s of seksueel ge weld) en thema’s met een positieve invalshoek (seksueel plezier). Daarnaast kijken we naar trends en de factoren die daarop van invloed zijn. Door een veranderende bevolkingssamenstelling kunnen er in de loop der tijd bijvoorbeeld thema’s bijkomen (denk aan meisjesbesnijdenis). Door tech nologische vernieuwing ontstaan er nieuwe mogelijkheden (in behandel methoden of digitale informatievoorziening), en in de loop der tijd gaan we anders naar zaken kijken (variaties in seksuele voorkeur of gezinssamen stelling vinden we steeds gewoner). • Hoofdstuk 2 gaat over ethiek en moreel handelen . Seksualiteit is persoon lijk, intiem, vaak een interactie met een ander of anderen en is daarnaast omgeven door veel normen en waarden. Ideeën over wat wel en niet kan kennen een grote variatie. Die ideeën heb je vaak met je opvoeding mee gekregen en zijn door de sociale omgeving beïnvloed. Hoe ga je daarmee om? Een belangrijk aandachtspunt voor (aankomende) professionals is: je

17

persoonlijke mening doet er niet altijd toe. Je kunt bijvoorbeeld persoonlijk voor monogamie zijn, en werken met en voor mensen die daar anders over denken en blij mee zijn. Een professionele houding is belangrijk. • Hoofdstuk 3 richt zich op preventie en bevordering van seksuele gezondheid en seksueel welzijn . Dat gezondheidsproblemen niet met een foldertje of een keertje voorlichting kunnen worden opgelost, wordt hier duidelijk. We kijken naar leefstijl en naar verschillende indelingen van preventie. Niet alleen de preventie van problemen is belangrijk, juist ook de bevordering van seksuele gezondheid en welzijn verdient aandacht. We bespreken ver schillende gangbare theoretische modellen om (seksueel) gedrag te begrij pen en te veranderen. Die kunnen gericht zijn op individuen, maar ook op de wijdere omgeving. • Hoofdstuk 4 beschrijft het veld . Wat zijn de beleidsdomeinen, welke be leidskaders zijn er? Wat zijn relevante landelijke partijen in het veld van seksuele gezondheid en aanpalende terreinen rondom sociale veiligheid en emancipatie? Hoe is de zorg georganiseerd en welke professionals zijn actief op het terrein van seksuele gezondheid en seksueel welzijn? Welke richtlijnen zorgen voor kwaliteit van hulp- en zorgverlening? En tot slot staan we stil bij wetgeving gericht op de financiering van de zorg (stelsel wetten) en bij overige wetgeving waarmee handelen gekaderd wordt of on wenselijk gedrag begrensd wordt.

18

1 Seksualiteit en seksuele gezondheid

In dit eerste hoofdstuk geven we een schets van het domein van seksualiteit en seksuele gezondheid. Hoewel we van seksuele gezondheid spreken, gaat het vaak om seksueel welzijn. Bij seks heb je eigenlijk altijd te maken met drie dimensies: de biologische, de psychische en de sociale dimensie. Wat is de rol van seks in de verschillende levensfasen en welke overige thema’s spelen er? Daarnaast zien we trends in de manier waarop seksualiteit gezien en benaderd wordt in de maatschappij. Welke factoren spelen hierbij een rol? We sluiten dit hoofdstuk af met een globaal overzicht van literatuur en wat leestips voor wie de diepte in wil. Leerdoelen • Je kent de begrippen ‘seksualiteit’ en seksuele gezondheid . • Je kunt uitleggen wat het biopsychosociale model voor seksualiteit inhoudt. • Je hebt een overzicht van de verschillende fases van de seksuele le venslijn. • Je weet welke thema’s er rondom seksuele gezondheid kunnen spelen. • Je hebt inzicht in de factoren die een rol spelen bij trends in seksualiteit. • Je bent in staat om een eigen mening te onderbouwen over actuele seksuele thema’s.

1.1 Thema’s van seksualiteit

Wat is seksualiteit? Seksualiteit is veel meer dan ‘seks hebben’ en er zijn meerdere levensdomei nen belangrijk voor een goede seksuele gezondheid. Een eenvoudige, vaak gebruikte manier van het omschrijven van seksualiteit is ‘de manier waarop je seks ervaart’. Het gaat om de seksuele handeling (seks) en daar wordt de ervaring bijgevoegd. In de volksmond wordt het woord ‘seks’ vaak gebruikt voor geslachtsgemeenschap of penetratie. Seks is veel meer dan dat, en kan variëren van zoenen tot het hebben van geslachtsgemeenschap of (samen)

21

1  Seksualiteit en seksuele gezondheid

porno kijken. De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) heeft een veelom vattende definitie van seksualiteit gemaakt die in de seksuele gezondheidszorg veel gebruikt wordt: Seksualiteit is een centraal aspect van het leven van de mens. Het om vat seks, genderidentiteit en -rollen, seksuele oriëntatie , erotiek, ple zier, intimiteit en voortplanting. Seksualiteit wordt ervaren en vorm gegeven in gedachten, fantasieën, verlangens, overtuigingen, attituden, waarden, gedrag, handelingen, rollen en relaties. Hoewel seksualiteit al deze dimensies kan omvatten, worden deze niet altijd ervaren of vormgegeven. Seksualiteit wordt beïnvloed door de interactie van bio logische, psychologische, sociale, economische, politieke, ethische, wettelijke, historische, religieuze en spirituele factoren. (WHO, 2010 in Leusink & Ramakers, 2014, p. 4) De biopsychosociale benadering Seksualiteit kent veel verschillende componenten. Sterker nog, tegenwoordig vinden vrijwel alle professionals in de seksuele gezondheid het noodzakelijk om de verschillende onderdelen altijd bij elkaar te brengen. Of het nou gaat om de behandeling van seksuele problemen of het ontwikkelen van een in terventie voor seksuele vorming: het biopsychosociale model vormt de basis (zie figuur 1.1).

Ÿ religie Ÿ cultuur Ÿ communicatie Ÿ relatie Ÿ voorwaarden seksueel contact

Sociaal

Psycho logisch

Ÿ zelfbeeld Ÿ lichaamsbeeld Ÿ gevoelens

Ÿ leeftijd Ÿ ziekte Ÿ handicap

Biologisch

Ÿ cognities Ÿ (weer)zin

Ÿ geneesmiddel Ÿ behandeling

Figuur 1.1 Het biopsychosociale model

Seksualiteit kent een biomedische component. Het gaat dan om de biologi sche en fysieke aspecten, zoals het functioneren van het lichaam, hormonale invloeden en de medische behandeling van seksuele problemen. Ook de biolo gische leeftijd is belangrijk. In een ver verleden was de biomedische aanpak de

22

1.1  Thema’s van seksualiteit

overheersende kijk op seksualiteit en seksuologie (Laan & Van Lunsen, 2017). De tweede component is de psychologische. Het gaat bij seks ook om wat je wilt, wat je denkt en wat je voelt. Seksuele identiteit en seksualiteitsbeleving zijn twee voorbeelden van psychologische aspecten. Alhoewel daar altijd bij bedacht moet worden dat alle drie de componenten gezamenlijk en op elkaar inwerkend uiteindelijk de seksualiteit bepalen. Als derde is er de sociale com ponent. Seksualiteit wordt beïnvloed door een relationele of sociale context. Ook de cultuur waarin je leeft beïnvloedt de manier van seksualiteitsbeleving en bepaalt de normen en waarden die gangbaar zijn in jouw leefomgeving. De drie componenten van seksualiteit worden door verschillende mensen an ders benoemd maar komen altijd op dezelfde biopsychosociale basis terug. Zo wordt in het Handboek seksuele gezondheid (Leusink & Ramakers, 2014) gespro ken over de drie dimensies van seksualiteit: seksueel gedrag , seksuele relatie en seksuele identiteit. En beschrijven Laan en Van Lunsen (2017) seks op twee verschillende manieren: seks is context, stimulus en communicatie en seks is li chaam, geest en cultuur. Je kunt telkens het biopsychosociale model herkennen. De seksuele levenslijn Wat speelt er in een mensenleven rond seksualiteit? Gedurende de loop van het leven is er een continue ontwikkeling gaande op het gebied van seksuali teit. In de opeenvolgende levensfases komen verschillende aspecten van sek sualiteit tot ontwikkeling en worden andere aspecten minder belangrijk. Die ontwikkeling start bij de geboorte en loopt door tot aan het eind van het leven. De seksuele levensloop (De Graaf, 2013) laat zien hoe de gemiddelde seksuele ontwikkeling eruitziet. We kunnen de volgende fases onderscheiden: • Kindertijd en jonge adolescentie (0 tot 18 jaar). Baby’s worden geboren met een biologische basis voor hun seksualiteit. Als ze wat ouder worden, worden ze nieuwsgierig naar seksualiteit en praten ze erover met hun ouders en leef tijdsgenootjes. De kinderen leren zo wat seks is en over de normen en regels die er zijn. Kinderen hebben veel lichamelijk contact met ouders en vrienden, maar zonder expliciete seksuele component. Jonge adolescenten worden voor het eerst verliefd, ontdekken hun geaardheid en beginnen met seksueel ge drag zoals zoenen en strelen. Dat gedrag breidt zich steeds verder uit. • Late adolescentie (19 tot 24 jaar). Deze leeftijdsgroep heeft relatief veel in teresse in seks en vindt seks in het algemeen belangrijk. De groep heeft een gevarieerd repertoire aan seksuele handelingen, en risicogedrag (onbe schermde seks) komt vaak voor. • Volwassenheid (25 tot 39 jaar). De meeste volwassenen hebben een vaste relatie. Seks kan in zo’n relatie beter worden en de frequentie toenemen,

23

1  Seksualiteit en seksuele gezondheid

maar ook het tegenovergestelde kan gebeuren. De komst van kinderen be ïnvloedt de betekenis van seks; de zin in seks kan hierdoor afnemen. • Midlife (40 tot 54 jaar). De productie van geslachtshormonen neemt in deze levensfase af. Voor vrouwen komt er een einde aan hun vruchtbaar heid. Seksuele interesse neemt wat af in deze fase, maar het seksueel gedrag verandert niet of nauwelijks. • Senioriteit (55 tot 74 jaar). De seksuele activiteit neemt in deze levensfase verder af maar stopt niet. Vaak neemt het seksueel welbevinden toe door meer tijd voor elkaar, maar er treden ook wat vaker fysieke problemen op die een negatief effect hebben op de seksualiteit. • Ouderdom (75+). Ook in deze levensfase blijven veel mensen seksueel ac tief. Chronische (ouderdoms)ziektes spelen een steeds belangrijkere nega tieve rol. Seksueel verlangen en seksueel gedrag nemen steeds verder af. Seksuele gezondheid In het geval van seksualiteit kunnen er vanzelfsprekend dingen niet goed gaan. De seksuele gezondheidszorg is erop gericht om iedereen zo veel mo gelijk seksueel gezond te laten zijn. Hieronder wordt verstaan dat ieder mens plezierige en veilige seksuele ervaringen heeft en zich daar goed bij voelt. Sek suele gezondheid gaat dus niet alleen over goed seksueel functioneren (biolo gische component) maar ook over welbevinden (psychologische component) en relaties (sociale component). Ook voor seksuele gezondheid wordt in Nederland de definitie van de WHO veel gebruikt: Seksuele gezondheid is een toestand van seksueel welbevinden, zowel fysiek als emotioneel en mentaal. Het is meer dan de afwezigheid van ziekte, disfunctioneren of zwakheid. Voor seksuele gezondheid is een positieve en respectvolle benadering van seksualiteit en seksuele re laties nodig. Bovendien vereist seksuele gezondheid de mogelijkheid om prettige en veilige seksuele ervaringen op te doen, die vrij zijn van dwang, discriminatie of geweld. Om seksuele gezondheid te bereiken en behouden, moeten de seksuele rechten van iedereen gerespecteerd en beschermd worden. (WHO, 2006 in Leusink & Ramakers, 2014) Deze definitie geeft een brede kijk op seksuele gezondheid en wordt door de WHO verder uitgewerkt in een aantal thema’s van seksuele gezondheid. In deze thema’s worden seksueel functioneren, informatie en scholing, preventie

24

1.1  Thema’s van seksualiteit

van geweld en soa’s, zorg voor, tijdens en na zwangerschap, en anticonceptie genoemd als aandachtspunten. De WHO stelt dat seksuele gezondheid meer is dan de afwezigheid van ziekte: het is een toestand van welbevinden. Er is al een lange tijd een discussie gaande over de definitie van seksuele gezondheid. Je kunt immers verschillen de gedachten hebben over wat gezondheid eigenlijk is. Dit heeft consequenties voor hoe je seksuele gezondheid benoemt. In het (seksuele) gezondheidsden ken komt steeds meer aandacht voor de eigen regie en het aanpassingsvermo gen van mensen. Dit is mede in het licht van de grote belangstelling voor ‘Po sitieve Gezondheid’ op dit moment (we komen hier in hoofdstuk 3 op terug). Leusink en Ramakers (2014) benadrukken bijvoorbeeld dat seksueel gezond zijn geen statische toestand is, maar een dynamische: ‘Seksuele gezondheid is het vermogen zich seksueel aan te passen en een eigen regie te voeren, in het licht van de fysieke, emotionele en sociale uitdagingen in het leven’ (Leusink & Ramakers, 2014, p. 4). Er worden echter ook kanttekeningen bij geplaatst, bijvoorbeeld vanuit de revalidatieseksuologie, waarin het gaat over mensen met ernstige beperkingen. Want voor deze groep is de eigen regie niet altijd vanzelfsprekend (Kruijver, 2018). Wat er allemaal onder seksualiteit valt, is onderhevig aan discussie. Je kunt bijvoorbeeld vinden dat reproductieve gezondheid , dus gezondheid die te maken heeft met zwangerschap en bevalling, niet onder seksuele gezondheid valt omdat het eigenlijk niet over seksualiteit gaat. Aan de andere kant kun je ook het uitgangspunt hebben dat er geen zwangerschap ontstaat als er geen sprake is van seks en dat daarom reproductieve gezondheid een onderdeel is van seksuele gezondheid. Hoogtechnologische methoden als in-vitrofertili satie (ivf) die bedoeld zijn om een zwangerschap te laten ontstaan illustreren deze discussie. Er is immers geen seks nodig om een zwangerschap te laten ontstaan. Je zou op basis hiervan kunnen concluderen dat reproductie los staat van seks en dus de seksuologie. Seksuele gezondheid: belangrijke thema’s voor professionals in zorg, welzijn en onderwijs In de behandelende en curatieve seksuele gezondheidszorg, de publieke ge zondheidszorg waar het vooral over preventie gaat, het welzijnsdomein en het onderwijs werken professionals aan het verbeteren van de seksuele gezond heid. Hierbij is zowel het biopsychosociale model als het levensloopmodel richtinggevend. Hierna volgt een korte beschrijving van de thema’s waar de aandacht van de seksuele gezondheidszorg vooral naar uitgaat.

25

1  Seksualiteit en seksuele gezondheid

• Seksuele oriëntatie en genderdiversiteit Diversiteit op het vlak van seksualiteit kent verschillende dimensies. Seksu ele oriëntatie verwijst naar de mate waarin iemand seksueel of romantisch gericht is op mannen, vrouwen of beide. Genderidentiteit is de diepgevoelde overtuiging man, vrouw of iets anders te zijn. Voor sommige mensen komt deze overtuiging niet overeen met het geboortegeslacht en is er sprake van genderdysforie . Mensen kunnen zich een leven lang ontwikkelen op het gebied van seksuele en genderoriëntatie. Dat betekent dat (gebrek aan) ac ceptatie, inclusiviteit en seksueel welbevinden continue aandacht behoeven. • Seksueel geweld en seksueel grensoverschrijdend gedrag Het spreekt bijna vanzelf dat de preventie van en de zorg na seksueel geweld een belangrijk onderdeel vormt van seksuele gezondheid. Seksualiteitsbele ving zonder dwang en op basis van wederzijds consent zou vanzelfsprekend moeten zijn. Dit is helaas niet altijd het geval en de laatste tijd zijn we ons on der andere door de #MeToo-campagne ervan bewust geworden dat seksueel grensoverschrijdend gedrag veel vaker voorkomt dan gedacht. Uit de Pre valentiemonitor huiselijk geweld en seksueel geweld 2020 van het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) blijkt dat 11% van de bevolking van 16 jaar en ouder in de afgelopen 12 maanden slachtoffer is geworden van seksueel geweld. Behandeling en begeleiding van slachtoffers is belangrijk. Daarnaast is er in de seksuele gezondheidszorg ook aandacht voor preventie. • Seksueel (dis)functioneren Er zijn verschillende manieren waarop de ‘seks niet werkt’ (Ramakers & Leusink, 2014, p. 94). Ook hier is het weer van belang dat bij behandeling of begeleiding van iemand met een seksueel probleem wordt gehandeld vanuit het biopsychosociale model. Disfuncties die worden benoemd zijn: problemen met ejaculatie (vertraagd of voortijdig), erectiestoornissen, or gasmestoornissen, verminderd seksueel verlangen of opwinding, en pijn bij het vrijen. De oorzaak kan liggen bij elk van de drie aspecten of de interac tie hiertussen. Het is aan de behandelaar of begeleider om een goede diag nose te stellen en vervolgens een behandelplan op te stellen (Ramakers & Leusink, 2014). In Nederland heeft 11% procent van de mannen en 15% van de vrouwen ten minste één seksueel probleem dat vaak of altijd voorkomt én waar ze last van hebben. Bij mannen komen erectieproblemen (6%) en vroegtijdig klaarkomen (3%) het meest voor. Bij vrouwen gaat het voor al om problemen met subjectief seksueel verlangen (7%), vochtig worden (6%), pijn (5%) en orgasme (4%). Bij mannen komen seksuele problemen vooral voor bij 70-plussers, terwijl seksuele problemen bij vrouwen juist

26

1.1  Thema’s van seksualiteit

het meest voorkomen onder de 25 jaar. In beide groepen is dit 21% (De Graaf, 2017). Ook als er sprake is van (chronische) ziekte of beperking is er geregeld sprake van problemen met seksualiteit of het seksueel functi oneren. Behandeling of ziekte kan een negatief effect hebben op zowel het biologische, het psychologische als het sociale aspect van seks. • Soa’s en hiv Er zijn tientallen seksueel overdraagbare aandoeningen (soa’s), waarvan chlamydia de meest voorkomende is. Soa’s kunnen leiden tot allerlei symp tomen en kunnen ernstige gevolgen hebben voor de seksuele gezondheid. Veel tijd en aandacht wordt ingezet op de preventie van soa’s en hiv (RIVM, z.d.-b). Dat gebeurt door voorlichtingscampagnes en ook door middel van de seksuele voorlichtingsprogramma’s die op scholen worden uitgevoerd. • (On)gewenste zwangerschap en zwangerschapsafbreking Het voorkomen van een zwangerschap door goede, passende anticoncep tie te gebruiken is van oudsher de boodschap die in seksuele voorlichting wordt verkondigd. Vlak na het beschikbaar komen van de orale anticon ceptiepil heeft het gebruik hiervan een grote vlucht genomen. Dit werd ook gestimuleerd door de huisartsen, die de pil veelvuldig voorschreven. Inmiddels zijn er meer middelen op de markt gekomen en is het dus mak kelijker om een passend anticonceptiemiddel te kiezen. Dat neemt echter niet weg dat er in Nederland nog altijd ongeplande zwangerschappen ont staan. Ongeveer één op de vijf vrouwen in Nederland is ooit onbedoeld zwanger geweest; ongeveer twee derde zegt dat het een ongewenste zwan gerschap betrof (Goenee et al., 2014). Dit gebeurt vaker bij vrouwen die in een kwetsbare positie verkeren. • De seksuele levensloop Mensen ontwikkelen zich een leven lang op het gebied van seksualiteit. Ze doen dit grosso modo volgens dezelfde stappen als beschreven in de seksuele leeflijn . Het is belangrijk dat je als professional kennis hebt van de te verwachten seksuele ontwikkeling en de bandbreedte van wat als ‘normaal’ of gezond aangemerkt kan worden. Op basis daarvan kan er een goede beoordeling gemaakt worden van wat er eventueel nodig is aan zorg en begeleiding. Zo voorkom je dat bepaald gedrag beoordeeld wordt als problematisch, terwijl dat voor een bepaalde leeftijd juist heel passend ge drag is. Denk bijvoorbeeld aan kinderen die doktertje spelen, of ouderen in een verzorgingstehuis die seksueel actief zijn. Het kan ook gebeuren dat je problematische seksuele ontwikkelingen over het hoofd ziet omdat je

27

1  Seksualiteit en seksuele gezondheid

onvoldoende op de hoogte bent van de ‘normale’ ontwikkelingsfasen (zie het thema ‘Seksuele levensloop’ op de website http://seksindepraktijk.nl). • Seksuele normen en waarden: wat is normaal? Er zijn veel regels in verband met seksualiteit. Regels voor hoe je met elkaar omgaat, bijvoorbeeld het niet overschrijden van elkaars grenzen, en regels die meer religieus of cultureel bepaald zijn en die normen op het gebied van seksualiteit, intimiteit en relaties voorschrijven. Een bekende religieuze re gel is bijvoorbeeld geen seks voor het huwelijk. Dit soort regels en normen kunnen een enorme invloed hebben op iemands seksuele welbevinden. Een jongere die in een cultuur opgroeit waar dit de norm is, maar buiten dit gezin met een andere, vrijere norm te maken krijgt, ervaart conflicterende regels. Dit maakt het moeilijker om de eigen seksuele normen te ontwikkelen. Ook regels over wat mannen en vrouwen wel en niet mogen doen op het gebied van seks kunnen beperkend zijn en leiden tot de zogenoemde ‘dubbele mo raal’ (voor meisjes gelden andere regels dan voor jongens). • Bespreekbaar maken van seksualiteit Voorwaarde voor goede seksuele gezondheidszorg is dat je over seksualiteit kunt praten. Dat is niet altijd eenvoudig. Praten over seks is vaak moeilijk, zowel voor mensen onderling als in de context van zorg en welzijn (Van Lunsen, 2014). Seks is van oudsher een taboe; dat maakt het moeilijk om er in de privésfeer over te praten. Veel partners doen dat niet of nauwe lijks en ook tussen ouders en kinderen is dit onderwerp vaak moeilijk te bespreken. Dat is eigenlijk niet anders voor zorgprofessionals. We kennen het fenomeen ‘handelingsverlegenheid’ in de algemene gezondheidszorg (Berends, 2017), maar zeker ook als het om seksualiteit gaat. Er is spra ke van handelingsverlegenheid als een professional niet handelt of weet te handelen ondanks dat er zorgen of signalen zijn over de cliënt of patiënt. Het probleem wordt dan niet bespreekbaar gemaakt. Het vraagt dus iets extra’s van de professional in de seksuele gezondheidszorg om deze valkuil te vermijden. Erkenning en aandacht voor hoe seksualiteit bespreekbaar gemaakt kan worden op een veilige en vertrouwde manier, is een belangrijk onderdeel van scholing. Dit is niet altijd vanzelfsprekend.

1.2 Trends in seksuele gezondheid en seksueel welzijn

Trends in seksualiteit en seksueel gedrag in de maatschappelijke context be palen in belangrijke mate waar het gesprek in seksuele gezondheidsbevorde-

28

1.2  Trends in seksuele gezondheid en seksueel welzijn

ring over gaat. Seksuele gezondheid en seksueel welzijn hangen nauw samen met hoe we met elkaar omgaan in het dagelijks leven, de cultuur en context waar we deel van uitmaken. Die zijn in de loop der tijd aan verandering on derhevig. Ook groeit het inzicht dat emancipatie en seksueel welbevinden nauw samenhangen (Vanwesenbeeck, 2022). Gelijkheid van sekse (biologi sche geslachtseigenschappen) en gender (sociale geslachtseigenschappen) in de maatschappij hebben een gunstig effect op seksuele veiligheid en geven meer ruimte voor gelijkwaardig seksueel plezier. Hierna bespreken we een aantal trends in bredere zin, aan de hand van het DEPEST-analysemodel (in oorspronkelijke vorm van Aguilar, 1967). Dit is een veelgebruikt model voor strategische analyses, waarmee trends aan de hand van een aantal factoren in beeld gebracht kunnen worden (zie figuur 1.2).

1 demografische factoren

2 ecologische factoren

6 technologische factoren

Trends in seksuele gezondheid

5 sociaal culturele factoren

3 politiek juridische factoren

4 economische factoren

Figuur 1.2 F actoren die een rol spelen bij actuele trends in seksuele gezondheid

De factoren van het DEPEST-analysemodel gebruiken we voor de duiding van trends. Demografische factoren (D) zijn belangrijk omdat de aard en omvang van subgroepen, en eventueel ook waar ze zich in Nederland bevinden, van invloed kunnen zijn. Ecologische factoren (E) spelen een rol wanneer het om klimaat of

29

1  Seksualiteit en seksuele gezondheid

natuur gaat, of over ziekten. Politiek-juridische factoren (P) spelen bijvoorbeeld een rol als het om stimuleren gaat (beleid, middelen) of juist om begrenzen (strafbaar stellen). Economische factoren (E) kunnen ook een rol spelen: voor mensen die schulden hebben, staan uitgaven zoals anticonceptie of condooms misschien niet boven aan het prioriteitenlijstje. Bij vrijwel alle trends spelen so ciaal-culturele factoren (S) een rol; deze hebben betrekking op de leefgewoon ten, cultuur, opvattingen, en normen en waarden binnen de maatschappij. Tot slot zijn technologische factoren (T) relevant op het gebied van bijvoorbeeld me dicijnontwikkeling, maar ook de mogelijkheden van e-health of social media.

1.2.1 Trends waar demografische variëteit een rol speelt

Jong geleerd, oud gedaan: seksualiteit in de levensloop Factoren: (1) demografisch en (5) sociaal-cultureel

Dat seksualiteit deel uitmaakt van de levensloop van mensen, is een gegeven dat ook al in de vorige paragraaf besproken is en uitgebreid beschreven is door De Graaf (2013). De bevolkingssamenstelling is in de loop der tijd diverser gewor den (meer culturele en religieuze diversiteit) en mensen worden steeds ouder (vergrijzing). De gevoeligheid rondom het thema maakt dat het niet vanzelfspre kend is dat hier gedurende de gehele levensloop over gesproken wordt. Door de toenemende diversiteit is ook de wijze waarop seksualiteit in het dagelijks leven thuis aandacht krijgt, heel wisselend. Seksuele vorming voor adolescenten en jongvolwassenen is in Nederland een normaal gegeven op scholen, in ieder geval in het voortgezet onderwijs. Deze vorming goed gestalte geven in divers samengestelde klassen vraagt veel van de competenties van docenten. Seksuele vorming van kleins af aan wordt niet altijd zomaar geaccepteerd. Toch zien we ook hier een verschuiving in het denken. Op basisscholen zien we steeds vaker dat er vanaf de kleuterklas aan seksuele vorming wordt gedaan, passend bij de leeftijd (leeftijdsadequaat). En ook op de kinderopvang zien we groeiende be langstelling. Mensen zijn steeds langer vitaal en seksualiteit blijft langer een on derdeel van het leven. In de ouderenzorg is het thema nog niet zo lang in beeld. Langzaamaan zien we dat verpleeghuizen de thema’s seksualiteit en intimiteit beginnen te integreren in hun beleid als onderdeel van kwaliteit van zorg.

Seksueel plezier en vrouwelijke seksualiteit Factoren: (1) demografisch en (5) sociaal-cultureel

Al jarenlang klinkt het geluid om seksuele vorming en seksuele gezondheids bevordering vanuit een positieve insteek te benaderen, zowel voor jongeren als

30

Made with FlippingBook Ebook Creator