Werkboek Ontwikkeling - Jakop Rigter & René Diekstra

O N T W I K K E L I N G P SY CHO LOGI S CH

werkboek P S Y C H O L O G I E V O O R H E T V O

u i t g e v e r ij

c

c o u t i n h o

Psychologisch Psychologie voor het vo

Ontwikkeling

WERKBOEK

Jakop Rigter & René Diekstra

c u i t g e v e r ij

c o u t i n h o

bussum 2021

www.coutinho.nl/psychologisch Je kunt aan de slag met het online materiaal bij deze methode. Dit bestaat uit links naar filmpjes, oefeningen om jezelf te testen en een begrippentrainer.

© 2021 Uitgeverij Coutinho bv Alle rechten voorbehouden.

Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevens bestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, me chanisch, door fotokopieën, opnamen, of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van reprografische verveelvoudigingen uit deze uitgave is toege staan op grond van artikel 16h Auteurswet 1912 dient men de daarvoor wettelijk verschul digde vergoedingen te voldoen aan Stichting Reprorecht (www.reprorecht.nl). Voor de readerregeling kan men zich wenden tot Stichting UvO (Uitgeversorganisatie voor On derwijslicenties, www.stichting-uvo.nl). Voor het gebruik van auteursrechtelijk beschermd materiaal in knipselkranten dient men contact op te nemen met Stichting PRO (Stichting Publicatie- en Reproductierechten Organisatie, www.stichting-pro.nl).

Uitgeverij Coutinho Postbus 333 1400 AH Bussum info@coutinho.nl www.coutinho.nl

Omslag: Neo & Co, Velp Illustraties omslag en binnenwerk: Shutterstock.com, tenzij anders vermeld

Noot van de uitgever Wij hebben alle moeite gedaan om rechthebbenden van copyright te achterhalen. Perso nen of instanties die aanspraak maken op bepaalde rechten, wordt vriendelijk verzocht contact op te nemen met de uitgever. De personen op de foto’s komen niet in de tekst voor en hebben geen relatie met hetgeen in de tekst wordt beschreven, tenzij het anders vermeld is.

ISBN 978 90 469 0639 2 NUR 132

Inhoud

Zo werkt Psychologisch – Werkboek

6

1 Ontwikkeling

7

1 Wat is ontwikkeling?

7 9

2 Invloeden op de ontwikkeling 3 De indeling in levensfasen 4 De puberteit en adolescentie

11 15 16 18 22 23

5 Ontwikkelingsopgaven

Test jezelf over ontwikkeling

Extra: levensfasen bij andere diersoorten

Checklist hoofdstuk 1

2 Invloed van erfelijkheid en omgeving op ontwikkeling

25

1 Wat weten we over erfelijkheid en omgeving?

25 26 29 31 33 35 39 40 41 43 45 47 60 63 67 69

2 Introductie over erfelijkheid

3 De rol van erfelijkheid op de ontwikkeling van eigenschappen 4 De rol van de omgeving op de ontwikkeling van eigenschappen

5 Effect van aanleg en omgeving

Test jezelf over de invloed van erfelijkheid en omgeving op ontwikkeling

Extra: genetische manipulatie

Checklist hoofdstuk 2

3 Fysieke ontwikkeling en psychische effecten

41

1 Fysieke ontwikkeling en zelfbeschouwing

2 Fysieke en seksuele ontwikkeling tijdens de puberteit

3 Psychische effecten van de puberteit

4 Ontwikkeling van de hersenen tijdens de adolescentie

5 Belang van slaap en beweging

Test jezelf over fysieke ontwikkeling en psychische effecten

Extra: een chronische aandoening hebben

Checklist hoofdstuk 3

4 Sociale en emotionele ontwikkeling

71

1 Hoe ontstaat verbinding? 2 Ontwikkeling van gehechtheid

71 73 76 78 80 83 87 88

3 Sociale ontwikkeling

4 Ontwikkeling van vriendschappen

5 Emotionele ontwikkeling

Test jezelf over sociale en emotionele ontwikkeling

Extra: spiegelneuronen Checklist hoofdstuk 4

5 Morele en identiteitsontwikkeling

89

1 Zijn wij van nature goed?

89 92 93 96 98

2 Moreel redeneren

3 Zijn wij van nature slecht? 4 Ontwikkeling van zelfbeeld 5 Ontwikkeling van identiteit

Test jezelf over morele en identiteitsontwikkeling

101 105 109

Extra: morele dilemma’s Checklist hoofdstuk 5

6 Thema’s

111

Thema 1 Levensvaardigheden Thema 2 Wraak en vergeving Thema 3 Suïcidaliteit en depressie

111 125 130

Online materiaal

Op www.coutinho.nl/psychologisch vind je het online materiaal bij deze methode. Dit bestaat uit: • links naar filmpjes • oefeningen om jezelf te testen • een begrippentrainer

Zo werkt Psychologisch – Werkboek

In dit werkboek staan opdrachten om te oefenen met de informatie uit het leerboek.

1 Ontwikkeling

1

Wat is ontwikkeling?

Opdracht 1 In de casus waarmee dit hoofdstuk begint, wordt kort een aantal belangrijke aspecten uit de jeugd van Bill Clinton geschetst. Probeer je in te beelden wat er met jou gebeurd zou zijn als jou hetzelfde zou zijn overkomen. Wat zou dat voor jouw ontwikkeling betekend hebben?

Hoofdstuk 1 Ontwikkeling

Test jezelf over ontwikkeling

Opdracht 2 In deze paragraaf worden vier kenmerken van ontwikkeling genoemd.

De volgende opdrachten gaan over de inhoud van heel hoofdstuk 1.

Opdracht 1 Vul de juiste woorden in. Kies uit:

a Schrijf ze allemaal op. ■ ■ ■ ■

Test jezelf over … Hier staan opdrach ten om je kennis van het hele hoofdstuk te testen. Er zijn invulopdrachten en juist/onjuist opdrachten.

adolescent ■ adolescentie ■ autonomie ■ dreumes ■ kleuter ■ levensgebeurtenis ■ levensloop ■ menopauze ■ nature-nurturedebat ■ ontwikkelingsmijlpaal ■ ontwikkelingsopgave ■ ontwikkelingssprong ■ peuter ■ puberteit ■ tabula rasa

Een woord mag in meer dan één zin worden gebruikt, maar een woord kan ook in geen enkele zin thuishoren.

| 7

1 Als een psycholoog uitgaat van de veronderstelling dat iemands ontwikkeling geheel bepaald wordt door zijn opvoeding en andere omgevingen waarbinnen hij opgroeit, dan gaat deze psycholoog uit van het principe van .

2 Het verwerven van autonomie is een opvallend kenmerk bij zowel een als een .

3 Als een kind zindelijk is geworden dan wordt dat ook wel het bereiken van een genoemd. 4 De periode van je middelbare school valt voor een groot gedeelte gelijk met de .

5 De

is een kenmerk dat wel bij mensen voorkomt, maar niet

bij de meeste andere zoogdieren.

6 Na de babytijd noem je een kind achtereenvolgens een

, een

en een

.

7 Veel kinderen blijken moeite te hebben met de overgang van de basisschool naar de middelbare school. Dit is een voorbeeld van een .

8 Een snelle ontwikkeling in een korte tijd noem je een

.

Hoofdstuk 1 Ontwikkeling

Checklist hoofdstuk 1

18 |

Extra: levensfasen bij andere diersoorten

Opdracht 1 Deze opdracht maak je tijdens de les met een groepje van drie leerlingen. Het handigste is om de eerste drie stappen individueel te doen, vervolgens de gevonden antwoorden met elkaar te bespreken en dan tot een gemeenschappelijk antwoord te komen. Verdeel de taken bij de presentatie zodat iedereen een even groot aandeel heeft hierin. Biologen geven aan dat alle diersoorten een duidelijk te onderscheiden ontwikkelingsperi ode kennen tussen de kindertijd en de volwassenheid. Het is de periode die wij de puber teit en adolescentie noemen. ■ Zoek via internet op hoe deze periode tot uiting komt bij honden en katten. Verzamel zo veel mogelijk kenmerken. ■ De volgende stap is om het gedrag van honden en katten die in de puberteit/adoles centie zijn te vergelijken met het gedrag van mensenjongeren die in deze ontwikke lingsfasen zitten. ■ Zoek zo veel mogelijk verschillen en zoek ook zo veel mogelijk overeenkomsten. ■ Presenteer kort – in niet meer dan 5 minuten – voor de klas jullie bevindingen en be handel daarbij de vraag welke gedragingen bij zowel honden, katten als mensen in de puberteit/adolescentie voorkomen en of dit essentiële kenmerken van deze ontwikke lingsfasen zijn die wellicht ook bij andere diersoorten voorkomen.

Extra Deze opdrachten

horen bij de paragraaf met extra leerstof in het leerboek.

Hoofdstuk 1 Ontwikkeling

Checklist hoofdstuk 1

Checklist hoofdstuk 1

Je weet nu:

— wat de kenmerken van ontwikkeling zijn; — welke dimensies van ontwikkeling (ontwikkelingsgebieden) er zijn (minimaal vier); — wat bedoeld wordt met de uitspraak ‘ontwikkeling is altijd toekomstgericht’; — dat je ontwikkeling zowel sprongsgewijs als geleidelijk verloopt; — in welke levensfase het zwaartepunt ligt van de verschillende ontwikkelingsgebieden; — wat het nature-nurturedebat betekent; — wat de drie soorten omgevingsinvloeden zijn; — hoe de ontwikkeling van het ene gebied de ontwikkeling op een ander gebied kan beïnvloeden; — hoe de kenmerken van het tijdperk waarin je leeft invloed kunnen uitoefenen op je ontwikkeling; — wat de verschillende levensfasen zijn en wat de juiste volgorde daarvan is; — wat een levensgebeurtenis is; — dat een levensgebeurtenis zowel positieve als negatieve effecten kan hebben op iemands ontwikkeling; — hoe de ontwikkeling ervoor zorgt dat iedereen uniek is; — wat de puberteit is en wat de adolescentie is; — wat de verschillen en de overeenkomsten zijn tussen puberteit en adolescentie; — hoe wordt vastgesteld dat een jongere in de puberteit komt; — waarom sommige psychologen pleiten voor een extra levensfase: de jongvolwassenheid; — wat een ontwikkelingsopgave is; — welke ontwikkelingsopgaven je bereikt moet hebben aan het eind van je adolescentie; — hoe het volbrengen van een ontwikkelingsopgave invloed uitoefent op het volbrengen van ontwikkelingsopgaven later in het leven; — waarom en hoe ontwikkelingsopgaven kunnen verschillen per cultuur, tijdperk en individu.

Checklist Aan het eind van het hoofdstuk staat een checklist om af te vinken wat je weet. Bekijk deze lijst niet alleen aan het eind van het hoofdstuk, maar ook geregeld gedurende het hoofd stuk!

22 |

| 23

6 |

1 Ontwikkeling

1

Wat is ontwikkeling?

Opdracht 1 In de casus waarmee dit hoofdstuk begint, wordt kort een aantal belangrijke aspecten uit de jeugd van Bill Clinton geschetst. Probeer je in te beelden wat er met jou gebeurd zou zijn als jou hetzelfde zou zijn overkomen. Wat zou dat voor jouw ontwikkeling betekend hebben?

Opdracht 2 In deze paragraaf worden vier kenmerken van ontwikkeling genoemd.

a Schrijf ze allemaal op. ■ ■ ■ ■

| 7

Hoofdstuk 1 Ontwikkeling

b Beschrijf vervolgens alle vier de kenmerken in eigen woorden door bij elk kenmerk twee voorbeelden te geven die niet in het boek beschreven worden. ■

■

■

■

Opdracht 3 1 Welk van de volgende kenmerken is een goed voorbeeld van het resultaat van de sociaal-­ emotionele ontwikkeling van de mens?

— A agressie — B religiositeit — C samenwerking

2 Wat laat de casus van Bill Clinton, waarmee het hoofdstuk begint, zien?

— A Hoe de ontwikkeling van een persoon verloopt, is op jonge leeftijd niet te voor spellen. — B Er zijn heel veel invloeden op iemands ontwikkeling. — C Zowel A als B is een juist antwoord. Opdracht 4 De ontwikkeling van de verschillende dimensies loopt niet altijd gelijk. De ontwikkelings gebieden zijn niet altijd in harmonie met elkaar. Geef een voorbeeld – met onderbouwing – van je eigen ontwikkeling waarmee je deze ‘disharmonieuze’ ontwikkeling illustreert.

8 |

1.2 Invloeden op de ontwikkeling

Opdracht 5 Elke ontwikkeling is uniek. Dus ieder persoon is psychisch gezien anders dan alle andere bewoners op deze wereld. Ook fysiek gezien is iedereen anders. Welke fysieke of lichame lijke kenmerken weet jij waarmee mensen heel nauwkeurig van elkaar te onderscheiden zijn en waaraan je dus altijd een persoon kunt herkennen? Probeer er minimaal drie te noemen.

2

Invloeden op de ontwikkeling

Opdracht 1 In deze paragraaf staat dat je ontwikkeling beïnvloed wordt door zowel aanleg als omge ving. Maar misschien is er wel een aantal uitzonderingen op deze regel. Kun jij voorbeelden noemen van gedrag dat alleen door omgevingsinvloeden (zoals je opvoeding) bepaald wordt? En andersom: ken je voorbeelden van gedrag waarvan je zeker weet dat dit alleen door erfelijke aanleg bepaald wordt? Schrijf de gedragingen die je hebt bedacht op.

Opdracht 2 In deze paragraaf lees je: ‘Maar zo gauw als het (kind) gaat kruipen ontstaat angst voor het onbekende, en dus ook angst voor onbekend voedsel. Kinderen worden dan vaak moeilijke eters.’ Zou dat ook bij jou gebeurd zijn? Vraag eens aan je ouders of ze dit herkennen. Veranderde jouw eetgedrag toen je ging kruipen? En in wat voor opzicht veranderde het?

| 9

Hoofdstuk 1 Ontwikkeling

Opdracht 3 In het leerboek staat de volgende vraag:

Kun je zelf voorbeelden bedenken van wisselwerkingen tussen ontwikkelingsgebieden in je huidige ontwikkeling als adolescent? Bijvoorbeeld hoe je cognitieve ontwikkeling je sociale ontwikkeling beïnvloedt? Of andersom?

Schrijf op welke voorbeelden je hebt bedacht.

Opdracht 4 In deze paragraaf wordt een aantal omgevingen beschreven waarbinnen jij opgroeit of opgegroeid bent. Later blijkt dat je ook zelf heel veel invloed kunt uitoefenen op je eigen ontwikkeling. Binnen welke omgeving is dat voor elk kind onmogelijk? Onderbouw je ant woord kort.

Opdracht 5 In paragraaf 1 wordt beschreven dat elk menselijk individu een unieke ontwikkeling door maakt. Welke groep omgevingsinvloeden die in paragraaf 2 beschreven wordt heeft vol gens jou de grootste invloed op de ontwikkeling naar unieke individuen? Geef aan waarom je deze groep kiest.

10 |

1.3 De indeling in levensfasen

Opdracht 6 Kun je je voorstellen dat je je smartphone moet missen? Zou het uitmaken voor je ontwik keling als je in een smartphone-loos tijdperk zou opgroeien? Vraag het eens aan je ouders en grootouders. Zien zij verschillen tussen hun ontwikkeling en jouw ontwikkeling die ver klaard kunnen worden door de invloed van het gebruik van een smartphone?

3

De indeling in levensfasen

Opdracht 1 1 Welk van de volgende antwoorden is feitelijk geen levensfase?

— A geboorte — B puberteit — C zwangerschap

2 Sommige overgangen van de ene naar de andere levensfase worden duidelijk bepaald door een lichamelijke verandering. Welke van de volgende overgangen is daar een voorbeeld van?

— A De overgang van kleuter naar schoolkind. — B De overgang van adolescent naar volwassene. — C De overgang van schoolkind naar puber.

3 Wat is een belangrijk kenmerk van levensgebeurtenissen?

— A Ze hebben bij volwassenen meer effect dan bij kinderen. — B Ze overkomen je, je kunt er weinig tegen doen. — C Ze hebben een negatieve invloed op iemands ontwikkeling.

| 11

Hoofdstuk 1 Ontwikkeling

Opdracht 2 De geboorte markeert een belangrijk punt in de ontwikkeling van een kind. Maar de ge boorte van een kind is ook van grote invloed op de ontwikkeling van de ouders. Interview je ouders (of een van je ouders) en vraag aan hen (of aan hem/haar) hoe jouw geboorte hun (of zijn/haar) ontwikkeling heeft beïnvloed. Maak een verslagje van dit interview van tien tot vijftien regels.

Opdracht 3 De overgang van de basisschool naar de middelbare school valt voor veel jongeren samen met de overgang van de kindertijd naar de puberteit en adolescentie. Het blijkt dat veel kinderen/jongeren problemen hebben met deze overgang. Heb jij enig idee waarom dat is? Wellicht kun je hierbij putten uit je eigen herinneringen.

12 |

1.3 De indeling in levensfasen

Opdracht 4 In deze paragraaf wordt beschreven dat negatieve levensgebeurtenissen een grote invloed kunnen uitoefenen op iemands ontwikkeling. Dat een negatieve gebeurtenis een negatieve invloed uitoefent ligt dan voor de hand, maar een negatieve gebeurtenis kan ook positieve invloeden hebben. Omgekeerd kunnen positieve levensgebeurtenissen ook een negatieve invloed uitoefenen. Kun jij voorbeelden bedenken waarbij een positieve levensgebeurtenis naast eventuele positieve invloeden ook een negatieve invloed uitoefent op iemands ont wikkeling? Onderbouw je antwoorden.

Opdracht 5 Levensgebeurtenissen worden ook ‘stressvolle gebeurtenissen’ genoemd. Zoals je hebt gelezen kunnen het zowel positieve als negatieve gebeurtenissen zijn. Op internet zijn verschillende lijstjes te vinden van stressvolle gebeurtenissen. Soms zijn er ook ‘ladingen’ bij vermeld. Deze zouden een indicatie geven van hoe zwaar bepaalde gebeurtenissen zijn. Hierna zie je twee lijstjes. Allebei zijn ze bedacht door Amerikaanse psychologen. De eerste (SRRS genoemd) is gericht op volwassenen, de tweede op jongeren. Maar allebei zijn ze nogal ‘Amerikaans’ en ook al vele jaren oud. Zo staat er niets over sociale media, terwijl bij voorbeeld het ongewenst verspreiden van seksueel getinte foto’s (na sexting) toch als heel negatief ervaren zal worden. Ook is het vreemd dat bij het lijstje voor jongeren het doen van een eindexamen (en ook het zakken daarvoor) er niet bij staat. Of het beginnen aan een studie of het starten van een eigen bedrijf. In deze opdracht ga je zelf een lijstje samenstellen van de tien invloedrijkste stressvolle ge beurtenissen voor jongeren van jouw leeftijd. Op nummer 1 zet je een gebeurtenis waar van je denkt dat je deze zelf als het meest stressvol zult ervaren. Nummer 10 is de minst stressvolle gebeurtenis. Het hoeft geen gebeurtenis te zijn die je zelf hebt meegemaakt (dat kan natuurlijk wel), maar een waarvan je denkt: Dat vind ik echt afschuwelijk, als ik dat moet meemaken. Ieders persoonlijke lijstje zal er anders uitzien. De volgende twee lijsten dienen als inspiratiebron. Je hoeft er niet per se iets uit over te nemen, maar dat mag wel.

| 13

Hoofdstuk 1 Ontwikkeling

Social Readjustment Rating Scale (SRRS)

Top 10 stressvolle gebeurtenissen bij jongeren

dood van een partner

100*

1 dood van een ouder

echtscheiding

73 65 63 63 53 50 47 45 45 40 39 39 39 38 37 36 35

2 ongeplande zwangerschap/abortus

scheiding van tafel en bed

3 trouwen

gevangenisstraf

4 scheiding van ouders

dood van naaste familie

5 verminking door ziekte of ongeluk

persoonlijke verwonding of ziekte

6 vader worden van een kind

huwelijk ontslag

7 gevangenisstraf (langer dan een jaar) van een ouder

huwelijksverzoening

8 relatieproblemen ouders 9 dood van een broer/zus

pensioen

verandering in gezondheid familielid 44

10 niet (meer) geaccepteerd worden door leef tijdsgenoten

zwangerschap

seksuele problemen gezinsuitbreiding

grote aanpassing op het werk verandering in financiële situatie dood van een goede vriend

verandering van werk

ruzies met huwelijkspartner

* Stressscore op een schaal van 1 tot 100.

Jouw eigen top 10 stressvolle gebeurtenissen 1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

14 |

1.4 De puberteit en adolescentie

4

De puberteit en adolescentie

Opdracht 1 In deze paragraaf staat geschreven dat sommige psychologen een nieuwe levensfase on derscheiden tussen de adolescentie en de volwassenheid, namelijk de fase van jongvolwas senheid. Voor jou zou dit de volgende levensfase na de adolescentie zijn. Vind jij dit een zinvolle toevoeging aan de al eerder genoemde levensfasen? Motiveer je antwoord.

Opdracht 2 In het leerboek staat de volgende vraag:

Wanneer ben je volwassen? Is dat de formeel vastgelegde leeftijd van 18 of heb jij daar een andere mening over?

Wat was jouw antwoord op deze vraag? Schrijf je antwoord op, met onderbouwing. Gebruik minimaal twee argumenten.

Opdracht 3 Leg uit wat de uitspraak ‘de adolescentie begint met de natuur en eindigt in de cultuur’ betekent.

| 15

Hoofdstuk 1 Ontwikkeling

5

Ontwikkelingsopgaven

Opdracht 1 Geef met twee eigen voorbeelden aan waarom het goed volbrengen van een ontwikke lingsopgave uit de ene periode, het makkelijker maakt om een opgave uit een volgende periode succesvol te volbrengen.

Opdracht 2 1 Wat is een kenmerk van een ontwikkelingsopgave?

— A Ontwikkelingsopgaven kunnen verschillen tussen culturen. — B Een specifieke ontwikkelingsopgave speelt in elke levensfase een belangrijke rol. — C Ontwikkelingsopgaven worden altijd succesvol afgesloten.

2 Wat is een juist voorbeeld van een ontwikkelingsopgave bij adolescenten uit Nederland?

— A het vervullen van een maatschappelijke dienstplicht op school — B het halen van een rijbewijs — C het halen van een schooldiploma

3 In welke levensfase speelt de ontwikkelingsopgave dat de persoon een eigen waarde- en normensysteem heeft ontwikkeld?

— A tijdens de adolescentie — B tijdens de (basis)schoolperiode — C tijdens de (jong)volwassenheid

Opdracht 3 Lees het volgende motto en beantwoord daarna de vragen.

Ieder kind lijkt op alle andere kinderen lijkt op sommige andere kinderen lijkt op geen enkel ander kind.

16 |

1.5 Ontwikkelingsopgaven

a Ben je het eens of oneens met dit motto? Beargumenteer je keuze.

b Breng het motto in verband met de theorie over ontwikkelingsopgaven. Concreet is de vraag wat de regels 2, 3 en 4 van het motto betekenen voor de ontwikkelingsopgaven van het kind dat in die regels genoemd wordt (of van de kinderen die in die regels genoemd worden).

Opdracht 4 Het begrip ‘ontwikkelingsopgave’ is bedacht door psychologen en dit verschijnsel is door hen onderzocht. Maar wat vind jij zelf van dit begrip? Vind je het zinvol om met behulp van de beschreven ‘ontwikkelingsopgaven voor de adolescent’ naar je huidige ontwikke ling te kijken? Onderbouw je antwoord door onder andere aan te geven wat voor inzichten dit oplevert.

| 17

Hoofdstuk 1 Ontwikkeling

Test jezelf over ontwikkeling

De volgende opdrachten gaan over de inhoud van heel hoofdstuk 1.

Opdracht 1 Vul de juiste woorden in. Kies uit:

adolescent ■ adolescentie ■ autonomie ■ dreumes ■ kleuter ■ levensgebeurtenis ■ levensloop ■ menopauze ■ nature-nurturedebat ■ ontwikkelingsmijlpaal ■ ontwikkelingsopgave ■ ontwikkelingssprong ■ peuter ■ puberteit ■ tabula rasa

Een woord mag in meer dan één zin worden gebruikt, maar een woord kan ook in geen enkele zin thuishoren.

1 Als een psycholoog uitgaat van de veronderstelling dat iemands ontwikkeling geheel bepaald wordt door zijn opvoeding en andere omgevingen waarbinnen hij opgroeit, dan gaat deze psycholoog uit van het principe van .

2 Het verwerven van autonomie is een opvallend kenmerk bij zowel een als een .

3 Als een kind zindelijk is geworden dan wordt dat ook wel het bereiken van een genoemd. 4 De periode van je middelbare school valt voor een groot gedeelte gelijk met de .

5 De

is een kenmerk dat wel bij mensen voorkomt, maar niet

bij de meeste andere zoogdieren.

6 Na de babytijd noem je een kind achtereenvolgens een

, een

en een

.

7 Veel kinderen blijken moeite te hebben met de overgang van de basisschool naar de middelbare school. Dit is een voorbeeld van een .

8 Een snelle ontwikkeling in een korte tijd noem je een

.

18 |

Test jezelf over ontwikkeling

9 De

begint met de

.

10 Het verwerven van

is een belangrijke

.

Opdracht 2 Geef bij de volgende twaalf stellingen aan of deze juist of onjuist zijn. Motiveer je keuze.

1 Iemands persoonlijke ontwikkeling is goed te voorspellen als je weet wie zijn ouders zijn en wat hij de eerste tien jaar van zijn leven heeft meegemaakt.

— Juist — Onjuist Motivatie:

2 Als iemand een ontwikkelingsopgave niet goed weet te volbrengen dan heeft dat invloed op zijn latere ontwikkeling.

— Juist — Onjuist Motivatie:

3 De adolescentie start met de puberteit.

— Juist — Onjuist Motivatie:

4 Als iemand leert zwemmen dan kun je hem dat nooit meer afleren.

— Juist — Onjuist Motivatie:

| 19

Hoofdstuk 1 Ontwikkeling

5 Over het algemeen loopt de fysieke ontwikkeling van iemand gelijk op met zijn cognitieve ontwikkeling.

— Juist — Onjuist Motivatie:

6 Recent onderzoek laat zien dat de invloed van je erfelijke aanleg op je ontwikkeling veel groter is dan de invloed van je opvoeding.

— Juist — Onjuist Motivatie:

7 De invloed die de ‘school’ op jouw ontwikkeling kan uitoefenen is bij je huidige leeftijd veel groter dan toen je nog 8 jaar was en op de basisschool zat.

— Juist — Onjuist Motivatie:

8 De ontwikkeling van je identiteit vindt vooral plaats tijdens de adolescentie.

— Juist — Onjuist Motivatie:

9 Het uitgangspunt van de tabula rasa bij de start van iemands ontwikkeling wordt tegen woordig als juist gezien.

— Juist — Onjuist Motivatie:

20 |

Test jezelf over ontwikkeling

10 Negatieve levensgebeurtenissen, zoals de echtscheiding van je ouders, hebben altijd een negatieve invloed op je ontwikkeling.

— Juist — Onjuist Motivatie:

11 De laatste decennia is de eindfase van de adolescentie vervroegd , want jongeren gedragen zich tegenwoordig steeds eerder op een volwassen manier.

— Juist — Onjuist Motivatie:

12 Doorgaans moeten kinderen met een chronische aandoening, zoals stotteren, ADHD of rolstoelgebonden zijn, meer ontwikkelingsopgaven het hoofd bieden dan kinderen zonder deze aandoeningen.

— Juist — Onjuist Motivatie:

| 21

Hoofdstuk 1 Ontwikkeling

Extra: levensfasen bij andere diersoorten

Opdracht 1 Deze opdracht maak je tijdens de les met een groepje van drie leerlingen. Het handigste is om de eerste drie stappen individueel te doen, vervolgens de gevonden antwoorden met elkaar te bespreken en dan tot een gemeenschappelijk antwoord te komen. Verdeel de taken bij de presentatie zodat iedereen een even groot aandeel heeft hierin. Biologen geven aan dat alle diersoorten een duidelijk te onderscheiden ontwikkelingsperi ode kennen tussen de kindertijd en de volwassenheid. Het is de periode die wij de puber teit en adolescentie noemen. ■ Zoek via internet op hoe deze periode tot uiting komt bij honden en katten. Verzamel zo veel mogelijk kenmerken. ■ De volgende stap is om het gedrag van honden en katten die in de puberteit/adoles centie zijn te vergelijken met het gedrag van mensenjongeren die in deze ontwikke lingsfasen zitten. ■ Zoek zo veel mogelijk verschillen en zoek ook zo veel mogelijk overeenkomsten. ■ Presenteer kort – in niet meer dan 5 minuten – voor de klas jullie bevindingen en be handel daarbij de vraag welke gedragingen bij zowel honden, katten als mensen in de puberteit/adolescentie voorkomen en of dit essentiële kenmerken van deze ontwikke lingsfasen zijn die wellicht ook bij andere diersoorten voorkomen.

22 |

Checklist hoofdstuk 1

Checklist hoofdstuk 1

Je weet nu:

— wat de kenmerken van ontwikkeling zijn; — welke dimensies van ontwikkeling (ontwikkelingsgebieden) er zijn (minimaal vier); — wat bedoeld wordt met de uitspraak ‘ontwikkeling is altijd toekomstgericht’; — dat je ontwikkeling zowel sprongsgewijs als geleidelijk verloopt; — in welke levensfase het zwaartepunt ligt van de verschillende ontwikkelingsgebieden; — wat het nature-nurturedebat betekent; — wat de drie soorten omgevingsinvloeden zijn; — hoe de ontwikkeling van het ene gebied de ontwikkeling op een ander gebied kan beïnvloeden; — hoe de kenmerken van het tijdperk waarin je leeft invloed kunnen uitoefenen op je ontwikkeling; — wat de verschillende levensfasen zijn en wat de juiste volgorde daarvan is; — wat een levensgebeurtenis is; — dat een levensgebeurtenis zowel positieve als negatieve effecten kan hebben op iemands ontwikkeling; — hoe de ontwikkeling ervoor zorgt dat iedereen uniek is; — wat de puberteit is en wat de adolescentie is; — wat de verschillen en de overeenkomsten zijn tussen puberteit en adolescentie; — hoe wordt vastgesteld dat een jongere in de puberteit komt; — waarom sommige psychologen pleiten voor een extra levensfase: de jongvolwassenheid; — wat een ontwikkelingsopgave is; — welke ontwikkelingsopgaven je bereikt moet hebben aan het eind van je adolescentie; — hoe het volbrengen van een ontwikkelingsopgave invloed uitoefent op het volbrengen van ontwikkelingsopgaven later in het leven; — waarom en hoe ontwikkelingsopgaven kunnen verschillen per cultuur, tijdperk en individu.

| 23