Bram de Muynck, Dick Both en Elsbeth Visser-Vogel - Opbrengstgericht leren, meer dan presteren

Opbrengstgericht leren, meer dan presteren Een integraleaanpak vanOGWenHGW

Redactie BramdeMuynck, DickBothenElsbethVisser-Vogel

u i t g e v e r ij

c

c ou t i n ho

Opbrengstgericht leren, meerdanpresteren Een integraleaanpak vanogwenhgw

Onder redactievan: BramdeMuynck DickBoth ElsbethVisser-Vogel Metmedewerkingvan: AlexdeBruijn BertineHaverhals ManitaHoeke WillemPoppe JanVoorthuyzen Bert vandeWaerdt

bussum2013

©2013Uitgeverij Coutinhobv Alle rechtenvoorbehouden.

Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingenmag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, inenigevormof openigewijze, hetzij elektronisch,mechanisch, door fotoko pieën, opnamen, of op enige anderemanier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van deuitgever. Voor zover hetmaken van reprografische verveelvoudigingen uit deze uitgave is toegestaan op grondvanartikel16hAuteurswet1912dientmendedaarvoorwettelijkverschuldigdevergoedin gen tevoldoenaanStichtingReprorecht (Postbus3051, 2130KBHoofddorp,www.reprorecht.nl). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit dezeuitgave inbloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16Auteurswet 1912) kanmen zichwenden tot Stichting PRO (Stich ting Publicatie- en Reproductierechten Organisatie, Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www. stichting-pro.nl).

Uitgeverij Coutinho Postbus 333 1400AHBussum info@coutinho.nl www.coutinho.nl

Omslag: RonaldBoiten, Amersfoort Opmaakbinnenwerk: i-krek (YolandeVerhoef), Amsterdam

Noot vandeuitgever Wij hebben allemoeite gedaan om rechthebbenden van copyright te achterhalen. Personen of instanties die aanspraakmaken op bepaalde rechten, wordt vriendelijk verzocht contact op te nemenmetdeuitgever.

ISBN 9789046903407 NUR 841

Woordvooraf

Je hebt een spannend boek in handen! Niet zozeer omdat het leest als een thriller,maaromdathetonderwerp spannend is. Inditboek leer jeom tegaan met gegevens over leerlingen: informatie over leerlingen op grond vanwat je ziet, wat je hoort, wat je leest enwat je toetst. Je zultmerkendat er heel veel (toets)gegevens over leerlingen inde school bekend zijn. Dankzij de techniek kunnenwe tegenwoordig snel zienwatdevorderingenvan leerlingenengroe pen zijn en vandeze informatie kunnenwe goed gebruikmaken. Al deze ken nis over de leerlingen wordt op scholen zowel bij opbrengstgericht werken (ogw) als bij handelingsgerichtwerken (hgw) benut. Indit boek brengenwe dezemanierenvanwerkenbij elkaar inéénaanpak, omdatweervanovertuigd zijndat het belangrijk is om iedere leerling in zijn totaliteitwaar tenemen en te begrijpen. Het gaat zowel om de resultaten bij rekenen en taal als om de sociaal-emotionele ontwikkeling en het welbevinden, om vervolgens gericht en gefundeerd tot handelen te komen. Dit boek is daarom opgebouwd aan dehandvaneen zesfasenmodel dat in ieder hoofdstuk terugkomt. Als jedeze aanpak tijdens de opleiding al goed in de vingers krijgt, kun je hier erg veel gemakvanhebben. Dewoorden ‘opbrengstgericht leren’ inde titel zijn een variant op ‘opbrengst gerichtwerken’.Wewillenermeeaangevendathet inogwenhgwgaatomhet leren van kinderen. Maar daarnaast is het ook een toespeling op de aard van het boek: het is vooral een leerboek voor studenten aan de lerarenopleiding. Maarookals jealopeen schoolwerkten jegaathetboekgebruiken, zul jemer kendathetdoelgerichterwerkenmet gegevens eenuitdagend leerproces is. Aan de hand van dit boek zal je duidelijkworden hoe je op een verstandige enevenwichtigemaniermetdebeschikbaregegevensomkuntgaan. ‘Verstan dig’ betekent voor ons dat je gegevens over leerlingen als instrument ziet. Je moet met je pedagogische ogen blijven kijken naar het kind en zijn onder wijsbehoeften. Met ‘evenwichtig’ bedoelen we dat je leerlingen breed bena dert en toetsgegevens invoegt in ‘zachtere’ data, bijvoorbeeldwat jij als leraar waarneemt indegroep, ophetpleinof indegymzaal. Indeverbinding tussen deze diversiteit aan gegevens ligt de kracht van het daadwerkelijk begrijpen vande leerling endemogelijkheidomoptimaal aan te sluitenbij datwat een

bepaalde leerling in eenbepaalde situatie nodig heeft.Want dat iswaar lera ren van genieten: de twinkelende ogen van een leerling als hij ineens snapt waar het om gaat, het spel op het plein, de reacties als je een verhaal hebt verteldenzovoort. Onzewens is dat jemet behulpvandit boekop zo’nmaniermet allebeschik bare gegevens leert omgaan dat de kinderen er meer door floreren en jij als leraar nogmeer plezier hebt in je werk. Opbrengstgericht leren is meer dan presteren!

BramdeMuynck DickBoth ElsbethVisser-Vogel

April 2013

Inhoud

Hoofdstuk1 Opbrengsgericht enhandelingsgericht: waargaat het over? DickBoth, AlexdeBruijn,BramdeMuynckenElsbethVisser-Vogel 1.1 Inleiding

11 12 13 14 15 18 18 21 22

1.2 Ontwikkelingen inhet onderwijs 1.3 Wat is opbrengstgerichtwerken?

1.3.1 Hoe is opbrengstgerichtwerkenontstaan? 1.3.2 Waaromopbrengstgerichtwerken?

1.3.3 Drieniveaus

1.4 Wat ishandelingsgerichtwerken?

1.4.1 Hoe ishandelingsgerichtwerkenontstaan? 1.4.2 Waaromhandelingsgerichtwerken? 1.5 Op zoeknaar deverbinding tussenogwenhgw 22 1.5.1 Gemeenschappelijkeenaanvullendeuitgangspuntenvanhgwenogw 23 1.6 Uitgangspuntenvandit boek 24 1.7 Opbouwvanhet boek 26

Hoofdstuk2 Groepsniveau ManitaHoekeenBert vandeWaerdt 2.1 Inleiding

29 30 30 31 31 32 35 35 35 36 38 38 39 39 41

2.1.1 De leraar doet ertoe

2.1.2 Eenpositief pedagogischklimaat 2.1.3 De cyclus opgroepsniveau

2.1.4 Degroepsbespreking

2.2 Waarnemen    

2.2.1 Observeren

2.2.2 Leerlingvolgsystemen

2.2.3 oenenoma

2.2.4 De sociaal-emotioneleontwikkeling

2.2.5 Leraarvaardigheden

2.2.6 Verzamelingenanalysevan informatie

2.2.7 Communicatie

2.3 Begrijpen

2.3.1 Watheeftdegroepnodig?

2.3.2 Pedagogischeendidactischeonderwijsbehoeften

41 42 44 44 44 45 48 49 50 50 51 52 52 52 53 54 55 57 59 61 62 62 63 64 64 65 65 66 66 66 66 67 67 67

2.3.3 Meer informatievergaren

2.3.4 Leraarvaardigheden

2.3.5 Verzamelingenanalysevan informatie

2.3.6 Communicatie

2.4 Wegen

2.4.1 Eengoedevoorbereiding ishethalvewerk 2.4.2 Opzet vandegroepsbespreking 2.4.3 Ambities,maar geenafrekencultuur

2.4.4 Eenopbrengstgerichteenhandelingsgerichtegroepsbespreking

2.4.5 Eengroepsbezoek

2.4.6 Verzamelingenanalysevan informatie

2.4.7 Leraarvaardigheden

2.4.8 Communicatie

2.5 Plannen 

2.5.1 Bewustplannen

2.5.2 Doelenopgroepsniveau

2.5.3 Clusteren

2.5.4 Het groepsplan

2.5.5 Dataverwerken ineendigitaleplanning

2.5.6 Leraarvaardigheden

2.6 Handelen 

2.6.1 Bewusthandelen

2.6.2 Verzamelingenanalysevan informatie

2.6.3 Leraarvaardigheden

2.6.4 Communicatie

2.7 Evalueren 

2.7.1 Ben ik tevreden? 2.7.2 Evaluatiecriteria

2.7.3 Eindeénnieuwbeginvande cyclus

2.7.4 Leraarvaardigheden 2.7.5 Datagoedweergeven

2.7.6 Communicatie

2.8 Afsluiting

Bijlage2.1 Agendagroepsbespreking

69 72

Bijlage2.2 Analysemodel

Hoofdstuk3 Leerlingniveau AlexdeBruijnenBertineHaverhals 3.1 Inleiding

75 76 79 80 81 86 92 93 98

3.1.1 Wanneer ishet leerlingniveau relevant?

3.1.2 Samenwerken

3.2 Waarnemen 

3.2.1 Observaties vanhet sociaal-emotioneel functionerenvande leerling door de leraar

3.2.2 Communicatie

3.3 Begrijpen 

3.3.1 Verzamelde informatie inzetten

3.3.2 Communicatie   3.3.3 Leraarvaardigheden

104 104 104 106 107 108 108 110 112 116 116 118 121 123 123 126 128 133

3.4 Wegen 

3.4.1 Informatiewegen 3.4.2 Communicatie 3.4.3 Leraarvaardigheden

3.5 Plannen 

3.5.1 Informatiegebruikenvoor deplanning

3.5.2 Leraarvaardigheden

3.5.3 Communicatie

3.6 Handelen 

3.6.1 Voortdurend terugkijken 3.6.2 Leraarvaardigheden

3.6.3 Communicatie

3.7 Evalueren 

3.7.1 De cirkel is rond 3.7.2 Leraarvaardigheden

3.7.3 Communicatie

3.8 Afsluiting

Bijlage3.1 Formulier leerlinggesprek

134

Hoofdstuk4 Schoolniveau WillemPoppeenJanVoorthuyzen 4.1 Inleiding 

136 136 137 138 139

4.1.1 Een collectieveambitie 4.1.2 Eengoedevoortgang 4.1.3 Eenonderzoekendehouding 4.1.4 Manierenvanbetrokkenheid

4.1.5 Successendelen

140 141 142 143 146 146 147 148 148 149 149 150 150 151 151 153

4.1.6 Kenmerkenvan schoolculturen

4.2 Waarnemen 

4.2.1 Afnamevande toetsen

4.3 Begrijpen 

4.3.1 Toetsgegevens begrijpen

4.4 Wegen 

4.4.1 Kwaliteitscyclus 4.4.2 First things first

4.5 Plannen 

4.5.1 Keuzesmaken

4.6 Handelen 

4.6.1 Professioneel handelen

4.6.2 Alertheid

4.7 Evalueren  4.8 Afsluiting

Hoofdstuk5 Het gaat omgoedonderwijs BramdeMuynckenElsbethVisser-Vogel 5.1 Inleiding

155 156 158 158

5.2 Eenvergelijking

5.3 Vragenbij doelgericht enplanmatigwerken

5.3.1 Moethet inhet onderwijswel over resultatengaan? 5.3.2 Kaneen leraar nogwel gewoon lesgevenalshij gericht is op hogereCito-scores? 5.3.3 Waarom zoudenalle scholenopbrengstgerichtmoetenwerken? 5.3.4 Worden leerlingenmet specialebehoeftenbeter van opbrengstgerichtwerken? 5.3.5 Wordtde leerling indezebenaderingniet overschat?

159 160

160 160 161 161 164 170 177

5.4 Eenkader voor handelingsgericht enopbrengstgerichtwerken

5.4.1 Hetdoel vanonderwijs

5.4.2 Alles tendienstevanvorming

5.5 Zeven richtlijnen

5.6 Afsluiting

Literatuur Register

179 183 189

Overdeauteurs

Opbrengstgericht enhandelingsgericht: waargaathetover? DickBoth, AlexdeBruijn,BramdeMuyncken ElsbethVisser-Vogel

Leerdoelen: ● Jekent debelangrijksteonderwijsontwikkelingenophet gebied van opbrengstgerichtwerkenenhandelingsgerichtwerken. ● Jeweetwat er onder opbrengstgerichtwerkenenhandelingsgerichtwerken wordt verstaan. ● Jebegrijpt hoeopbrengstgerichtwerken isontstaan. ● Jebegrijpt hoehandelingsgerichtwerkenenopbrengstgerichtwerkenmet elkaar in verband staan.

1.1 Inleiding

Er zijnmomenteel twee termen die binnen scholen voor primair onderwijs veelvuldigwordengebruikt: opbrengstgerichtwerken (ogw)enhandelingsge richtwerken (hgw). Ook inhet voortgezet onderwijs kom je deze begrippen steeds vaker tegen. Beide conceptenofwerkwijzenhebben een eigenhistorie. Ze vormen in de beeldvorming van veel leraren en leidinggevenden opzich zelfstaande concepten. In dit boek zoekenwe de verbinding tussen ogw en hgw. Sterker nog: in de verschillende hoofdstukkenwillenwe laten zien dat in de verbinding van beide concepten belangrijke aangrijpingspunten liggen voor goedonderwijs. Indithoofdstuk lees jeeerst ietsoverdeontwikkelingen inhetNederlandse onderwijs inde afgelopendecennia. Die informatie heb je nodig omogw en hgw goed te kunnen plaatsen. Vervolgens lichten we de historische achter grondvandebeidebegrippen toeenbekijkenwehoeNederlandseonderwijs kundigen deze concepten omschrijven. Daarnamaken we duidelijk waarom scholener goedaandoenomdeverbinding te zoeken tussenogwenhgw.

11