Jaap van der Stel - Psychische gezondheid

Hoofdstuk 1    Menselijk gedrag: basale concepten

de ontwikkeling van cultuur en taal, en steeds complexere sociale verbanden (de vorming van staten tot en met de aarde omspannende sociale, economische en politieke netwerken) de aarde naar zijn hand heeft gezet is, hoe je het ook wendt of keert, een buitengewone ontwikkeling geweest. Zweedse onderzoekers hebben bewijs gevonden dat de moderne mens zich 350.000 – 260.000 jaar geleden van zijn voorlopers heeft afgesplitst (Schlebusch et al., 2017). Het grootste gedeelte van die tijd leefden onze voorouders in na tuurlijke, primitieve omstandigheden. In kleine leefgroepen zwierven ze over de aarde. Hun culturele vermogens waren lange tijd nog heel beperkt, en de voedsel voorziening verschilde niet veel van hun voorlopers. Pas toen enkele duizenden jaren geleden mensen hun nomadisch bestaan achter zich lieten en zich gingen vestigen in dorpsgemeenschappen, daar begonnen met landbouw, en vervolgens steden gingen bouwen, begon een culturele revolutie die nog steeds gaande is. Vanaf het moment dat er sprake is van een culturele ontwikkeling, waarin diver se innovaties elkaar opvolgen (een complexe taal, religie, het schrift, allerlei werk tuigen, landbouwmethoden, irrigatie van het land, bouwen van huizen en steden, scheepvaart, en later zichzelf voortbewegende machines tot en met de moderne elektronica) is de mens in gedachten en in praktijk steeds meer gericht op de leef omstandigheden die de mens zelf heeft gecreëerd. Het is een illusie dat de mens geleidelijk de rug naar de natuur kan keren: wij zijn zélf natuur, en ook onze cultuur is volledig afhankelijk van de natuurlijke mogelijkheden die de aarde ons biedt. 1.3.3 Natuur en cultuur zijn beide bepalend voor ons gedrag In en om de psychische gezondheidszorg bestaan grofweg twee stromingen: de genen die erkennen dat biologische aspecten een rol spelen bij psychische pro blemen en stoornissen en degenen die dit ontkennen (Gerrig et al., 2012). De ontkenners verzetten zich tegen de rol van genen als determinant van menselijk gedrag. Zij stellen dat belangrijke menselijke eigenschappen, zoals intelligentie, persoonlijkheid, seksuele voorkeur of verschillen tussen mannen en vrouwen vooral cultureel bepaald zijn. Er zijn ook heftige debatten gevoerd over de vraag of crimineel gedrag wel of niet een biologische basis heeft. Wetenschappers die wel de biologische achtergronden van mensen benadrukken wordt ‘biologisch determinisme’ verweten. Enerzijds is het juist dat de sociale en culturele omstandigheden in veel opzich ten bepalend zijn voor het ontstaan van psychische problemen, maar anderzijds blijft het zo dat de mens een biologisch wezen is dat met die sociale en culturele omstandigheden moet omgaan. We kunnen psychische stress bijvoorbeeld wel re lateren aan slechte arbeidsomstandigheden of -verhoudingen, maar toch is het een door de evolutie gevormd lichaam dat die stress moet verwerken en dat deels ook moet doen met biologische mogelijkheden die goed beschouwd niet zijn aange past aan de moderne tijd. Psychologen die zich met stress bezighouden wijzen erop dat natuurlijke reacties bij stress vluchten, vechten of bevriezen zijn (door bij wijze van spreken stil te gaan liggen en maar te hopen dat het goed afloopt) (Sapolsky, 2017). In de huidige we reld is het echter zeer ongepast om met je baas of collega’s te gaan vechten, en als je je werk letterlijk ontvlucht, riskeer je ontslag. Ook nietsdoen is zelden een ade-

26