Jakop Rigter - Handboek ontwikkelingspsychopathologie bij kinderen en jeugdigden

Jakop Rigter

Handboek ontwikkelings

psychopathologie bij kinderen en jeugdigen

Website

Bij dit boek hoort een website met extra materiaal. Ga naar www.coutinho.nl/handboekopp . Maak een Coutinho-account aan en typ vervolgens onderstaande code in. Met deze code krijg je exclusieve toegang tot het extra materiaal.

En intussen verandert de tijd, en de tijd verandert de mensen (Theun de Vries, 1936).

In herinnering aan Bep en Cobus Rigter. Nog altijd inspirerend.

Handboek ontwikkelingspsychopathologie bij kinderen en jeugdigen

Jakop Rigter

c u i t g e v e r ij

c o u t i n h o

bussum 2013

© 2013 Uitgeverij Coutinho bv Alle rechten voorbehouden.

Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitga- ve worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van reprografische verveelvoudigingen uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16h Auteurswet 1912 dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te vol- doen aan Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp, www.reprorecht.nl). Voor het over- nemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) kan men zich wenden tot Stichting PRO (Stichting Publicatie- en Repro- ductierechten Organisatie, Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www.stichting-pro.nl).

Uitgeverij Coutinho Postbus 333 1400 AH Bussum info@coutinho.nl www.coutinho.nl

Omslag:

Jeanne | ontwerp & illustratie, Westervoort © Sofarina79, www.shutterstock.com

Foto omslag:

Opmaak: Studio Pietje Precies | bno, Hilversum Strip Sigmund: Peter de Wit (pp. 32, 48, 62, 80, 103, 132, 151, 184, 215, 246, 264, 312, 328, 379, 389, 421, 446, 483) Noot van de uitgever Wij hebben alle moeite gedaan om rechthebbenden van copyright te achterhalen. Personen of instan- ties die aanspraak maken op bepaalde rechten, wordt vriendelijk verzocht contact op te nemen met de uitgever.

ISBN 978 90 469 0311 7 NUR 770

Voorwoord

De inhoud van het handboek is gebaseerd op de uit- gangspunten van de ontwikkelingspsychopatholo- gie( developmental psychopathology ). Dit is een inte- gratieve benadering oorspronkelijk afkomstig uit de VS waarin inzichten uit verschillende wetenschappen gecombineerd worden. In het boek worden in chro- nologische volgorde mogelijke psychische problemen op dertien ontwikkelingsgebieden beschreven. Ook wordt behandeld hoe problemen op zo’n ontwikke- lingsgebied er voor kunnen zorgen dat er later in het leven andere psychische problemen ontstaan. Bij het schrijven werden de volgende doelstellingen gehan- teerd: het handboek draagt een integratieve benade- ring uit; van elk ontwikkelingsgebied wordt zowel de normale als afwijkende ontwikkeling beschreven; psy- chische problemen en stoornissen worden in een con- text geplaatst zoals ontwikkeling, opvoeding, gezin, cultuur, enzovoorts; duidelijk moet worden gemaakt dat de psychische problemen en stoornissen zelden één oorzaak kennen maar juist door meerdere (risi- co)factoren beïnvloed worden; de geboden informatie is actueel; in het boek is casuïstiek opgenomen; en bij het beschrijven van mogelijke hulpverleningsmetho- den (preventie en behandeling) worden die benade- ringen gekozen waarvan verondersteld mag worden (op grond van onderzoek) dat ze effectief zijn. Dit handboek is een vervolg op een eerdere publi- catie uit 2002. In vergelijking met deze publicatie is elk hoofdstuk uitgebreider en diepgravender geworden. Er zijn twee nieuwe hoofdstukken toegevoegd over psychosen en over suïcidaliteit. Het boek is geactu- aliseerd waarbij (vanaf 2002) meer dan 1000 nieuwe referenties zijn gebruikt. Elk hoofdstuk start met een casus waardoor direct de interesse in de inhoud ge- wekt wordt. Er zijn nieuwe en geactualiseerde kaders toegevoegd waarin uitstapjes gemaakt worden naar interessante onderzoeken, de beruchte uitzonderin- gen op de regel, zelftesten en tips voor opvoeders. Bij het beschrijven van de kenmerken van de psychische stoornissen is gebruikgemaakt van de voorstellen voor het nieuwe dsm-5-systeem. Het schrijven van dit boek is mede mogelijk gemaakt door de belangstelling, hulp en steun van velen. Ver- schillende hoofdstukken werden gelezen en becom- mentarieerd door mijn collega’s van het Lectoraat Jeugd & Opvoeding van de Haagse Hogeschool: René Diekstra, Carolien Gravesteijn, Michel Hogenes,

De kindertijd is de gelukkigste tijd van je leven, hoor je mensen vaak zeggen. En in Nederland lijkt dat echt zo te zijn getuige een rapport van de Unicef waaruit blijkt dat de Nederlandse jeugd het beste doet in ver- gelijking tot de jeugd uit andere rijke landen (Unicef 2013). Maar er zijn ook andere cijfers en geluiden. In een overzichtsartikel (Burger 2001) wordt becijferd dat psychische en gedragsproblemen veel voorkomen onder de Nederlandse jeugd. Op de kinderleeftijd (gedefinieerd van 7-11 jaar) ervaart 14% jaarlijks ten minste één stoornis. Op de adolescentieleeftijd (13- 18 jaar) ervaart 22% jaarlijks ten minste één stoornis. Problemen bij (jonge) kinderen komen minder in het nieuws, maar mededelingen van huisartsen, kinder- artsen en de opvoedtelefoon laten zien dat de meest gestelde vragen van ouders gaan over problemen erva- ren bij het eten, slapen en gehoorzamen van het kind. Onderzoek naar het gebruik van de hulpverlening laat zien dat bijna 20% van de gezinnen gebruik maakt van eerste- of tweedelijnsjeugdzorg. Ongeveer 7,5% maakt gebruik van de gespecialiseerde tweedelijnszorg en ongeveer 6% van de gezinnen maakt gebruik van de geestelijke jeugdgezondheidszorg (Bot 2013). Onder- zoek besproken in dit handboek laat zien dat psychi- sche problemen tijdens de kindertijd een belangrijke voorspeller zijn van psychische problemen op volwas- sen leeftijd. Dit onderstreept het belang van vroegtij- dige herkenning, preventie en vroegtijdige behande- ling. Want dat stelt ons in staat om het leven van deze kinderen en hun ouders wat lichter te maken. Maar wat misschien nog belangrijker is: hoe beter de kwa- liteit van leven in de eerste levensjaren, hoe groter de kans op een positieve mentale, sociale en fysieke ont- wikkeling als kinderen ouder worden. Daarmee neemt de kans toe dat zij een gunstig volwassen leven tege- moet gaan, en zelf op hun beurt kwalitatief goede ou- ders worden. Wanneer moet je je zorgen gaan maken over het ge- drag van een kind of jongere? Wanneer spreek je van stoornissen? Dit zijn vragen die hulpverleners, profes- sionele opvoeders en ouders zich vaak zullen stellen. Op deze vragen zijn geen standaardantwoorden mo- gelijk. Daar zijn de kinderen, de ouders en de situaties te uiteenlopend voor. Dit handboek gaat over psychi- sche stoornissen, over psychische problemen die (nog) geen stoornis zijn en over de normale ontwikkeling bij kinderen en jeugdigen. Het boek kan gebruikt worden om bovengenoemde vragen te verhelderen.

Het onderwerp van dit boek bracht opnieuw met zich mee dat er veel herinneringen terugkwamen aan mijn eigen jeugd en de opvoeding die ik kreeg. Die herinne- ringen kwamen ‘als zij dat zelf wilden’ en waren slecht te sturen. Soms ervoer ik ze als een belemmering bij het schrijven. Maar vrijwel altijd waren ze prettig en bezorgden me een weemoedig gevoel. Aan mijn ou- ders draag ik dit boek op.

Frank Jacobs, Anne Luderus, Marion van de Sande, Marcin Sklad, Heleen Torringa, Leontien Vreeburg en Janneke Wubs. Janneke Wubs zette haar tanden nog eens in wat extra hoofdstukken en leverde daarbij al- tijd bruikbaar en relativerend commentaar. Mijn col- lega Mathieu Heemelaar las en becommentarieerde enkele hoofdstukken. Bas de Jong deed dat bij bijna het gehele boek. Hij is al jaren bij mijn projecten een belangrijke steun en toeverlaat. Tegelijkertijd met dit boek werd er over hetzelfde onderwerp een inleiding geproduceerd. Ik deed dit samen met Malou van Hin- tum wat een vruchtbare en zeer prettige samenwer- king opleverde. Dankbaar ben ik wederom directie en personeel van Uitgeverij Coutinho die zoals altijd betrokken waren en werk leverden van hoge kwaliteit. Zoals elke schrijver weet kan zo’n enorme productie nooit zonder de belangstelling en instemming van familie, vrienden en naasten. Ik ben hen daar dank- baar daarvoor. De belangrijkste en onvoorwaardelij- ke steun kwam van mijn vrouw Ria Geijssen. Zonder haar is er niets. Zij is mijn maatje, levenspartner, ‘bu- reaumanager’, rots in de branding en nog veel meer.

Amsterdam, juni 2013 Jakop Rigter

Ondersteuning via internet Bij dit boek hoort een website. Hierop kunt u oefenvragen en -opdrachten vinden. Daarnaast zijn er aanvullingen op de tekst van dit boek als nieuwe onderzoeksresultaten dit nodig maken. U vindt er ook een selectie van recent verschenen literatuur en relevante websites.

Inhoudsopgave

17

Overzicht van figuren, kaders en tabellen

1 Introductie

23

24 25 26 26 27 28 28 28 29 29 32 33 34 34 35 36 36 37 41 42 43 43 45 46 47 48 50 52 53 35

1.1

Wat is ontwikkelingspsychopathologie?

1.1.1 1.1.2 1.1.3

Vroeger en nu

Een dynamisch gezichtspunt

Een uniek individu met unieke ervaringen

1.2 1.3

Opbouw van het boek

Opbouw van de hoofdstukken 5 tot en met 18

1.3.1 1.3.2 1.3.3 1.3.4 1.3.5 1.3.6

De inleiding

De normale ontwikkeling Kenmerken van stoornissen

Maatschappelijke en culturele invloeden op een stoornis

Risico- en beschermingsfactoren Hulpverlening: preventie en behandeling

1.4

Hoofdstuk 1 in 10 statements

Belangrijke begrippen en concepten uit hoofdstuk 1

2 Classificatie, diagnostiek en epidemiologie

2.1 2.2

Inleiding

Classificatie

2.2.1 2.2.2 2.2.3 2.2.4 2.2.5

Definitie van classificatie

Categoriale benadering van classificatie: dsm Dimensionale benadering van classificatie

Vergelijking tussen categoriaal en dimensionaal classificeren

Classificatie in dit boek

2.3 2.4

Diagnostiek

Diagnostische methoden en instrumenten

2.4.1 2.4.2

Vier diagnostische methoden

Betrouwbaarheid en validiteit bij classificatie en diagnostiek

2.4.3 Betrouwbaarheid van de informanten

2.5 2.6

Epidemiologie

Hoofdstuk 2 in 10 statements

Belangrijke begrippen en concepten uit hoofdstuk 2

3 Theorieën over ontwikkeling

55

55 56 60 60 61 62

3.1 3.2 3.3

Inleiding

De bio-ecologische systeemtheorie

Ontwikkelingsopgaven

3.3.1 Vooronderstellingen bij de theorie over de ontwikkelingsopgaven 3.3.2 Omschrijvingen van ontwikkelingsopgaven en opvoedingstaken

3.3.3 Extra ontwikkelingsopgaven

62 62 63 68 71 74 75 75 76 76 78 78 79 80 80 81 84 86 92 92 94 95 96 96 97 97 99 79

3.4

Risico- en beschermingsfactoren

3.4.1 3.4.2 3.4.3 3.4.4

Groeps- en individueel niveau Indeling van risicofactoren Indeling van beschermingsfactoren

Effecten van en invloeden op risico- en beschermingsfactoren

3.5 3.6

Ontwikkelingstrajecten

Hulpverlening

3.6.1 3.6.2

Classificatie en diagnostiek

Preventie

3.6.3 Behandeling

3.7

Hoofdstuk 3 in 10 statements

Belangrijke begrippen en concepten uit hoofdstuk 3

4 De invloed van zwangerschap en geboorte op de ontwikkeling van het kind

4.1 4.2

Inleiding

Ontwikkeling tijdens de zwangerschap

4.2.1 4.2.2 4.2.3 4.2.4

Fasen

Erfelijk materiaal

De prenatale hersenontwikkeling

Prenatale programmering: invloeden op embryo voor en tijdens de zwangerschap

4.3

De geboorte

4.3.1 4.3.2

Prematuriteit en dysmaturiteit

Effect van de geboorte op moeder en vader

4.3.3 De post-partumdepressie 4.3.4 Andere stoornissen na de bevalling

4.4

Preventie en hulpverlening

4.4.1 4.4.2

Psycho-educatie voor aanstaande ouders

Specifieke interventies

4.5

Hoofdstuk 4 in 10 statements

100

Belangrijke begrippen en concepten uit hoofdstuk 4

5 Slaapstoornissen en slaapproblemen

101

101 102 103 104 104 105 105 105 105 107 107 107 107 108 112 114

5.1 5.2

Inleiding

Wat is slaap?

5.2.1 5.2.2 5.2.3 5.3.1 5.3.2 5.3.3 5.3.4 5.3.5 5.3.6 5.4.1 5.4.2 5.4.3

De slaapcyclus

Functie van rem- en nrem-slaap

Biologische klokken

5.3

Normale ontwikkeling van slaap

Omvang van de slaaptijd

Verhouding rem-slaap en nrem-slaap Kenmerken van de slaapperiodes Ontwikkeling van de biologische klok

Leren slapen

Individuele verschillen bij kinderen

5.4

Slaapstoornissen

Dyssomnieën (vormen van slechte slaap) Parasomnieën (vormen van vreemde slaap) Slaapgebonden bewegingsstoornissen

5.4.4 5.4.5 5.4.6 5.5.1 5.5.2 5.6.1 5.6.2 5.7.1 5.7.2 5.7.3 5.7.4 5.7.5

Comorbiditeit: waarmee gaat het vaak samen? Prevalentie: hoe vaak komt het voor? Verschillen tussen jongens en meisjes

114 116 116 116 116 118 118 118 119 120 120 121 122 124 124 125 126 127 128 128 131 131 131 135 135 136 138 138 138 138 139 139 140 140 143 143 143 145 147 147 127

5.5

Culturele en maatschappelijke invloeden

Culturele normen

Wisselwerking tussen ouderlijk handelen en kindgedrag

5.6

Risico- en beschermingsfactoren

Risico- en beschermingsfactoren voor slaapstoornissen Slaapproblemen als risicofactor voor latere ontwikkeling

5.7

Preventie en behandeling

Psycho-educatie: bevorderen van slaaphygiëne

Registratie en diagnostiek

Behandeling van insomnie met behulp van gedragstherapie

Medicatie bij slaapproblemen

Interventies bij pavor nocturnus en slaapwandelen

5.8

Hoofdstuk 5 in 10 statements

Belangrijke begrippen en concepten uit hoofdstuk 5

6 Voedings- en eetstoornissen bij het jonge kind

6.1

Inleiding

6.2 De normale ontwikkeling van voedingspatronen bij baby’s en jonge kinderen

6.2.1 6.2.2 6.2.3 6.2.4 6.3.1 6.3.2 6.3.3 6.3.4 6.3.5 6.3.6 6.4.1 6.4.2 6.5.1 6.5.2

De zoogfase: zuigen en zogen

De overgangsfase

Mee-eten met wat de pot schaft

Leren eten

6.3

Voedings- en eetstoornissen

Algemeen

Beschrijving van de voedings- en eetstoornissen Differentiaaldiagnose: waar lijkt het op? Comorbiditeit: waarmee gaat het vaak samen? Prevalentie: hoe vaak komt het voor? Verschillen tussen jongens en meisjes

6.4

Culturele en maatschappelijke invloeden

Culturele normen

Wisselwerking tussen ouderlijk handelen en kindgedrag

6.5

Risico- en beschermingsfactoren

Risico- en beschermingsfactoren voor voedingsproblemen en -stoornissen 140

Voedingsproblemen en -stoornissen als risicofactor voor latere ontwikkeling

6.6

Preventie en behandeling

6.6.1 6.6.2

Pedagogische adviezen voor preventie van voedings- en eetproblemen

Behandeling van ernstige voedingsstoornissen

6.7

Hoofdstuk 6 in 10 statements

Belangrijke begrippen en concepten uit hoofdstuk 6

7 Gehechtheid en hechtingsstoornissen

149

149 150 150 152

7.1 7.2

Inleiding

De normale ontwikkeling van gehechtheid

7.2.1 7.2.2

Kenmerken en functies van gehechtheid

Gehechtheid voor de geboorte en in de eerste twee levensjaren

7.2.3

Gehechtheid na het tweede jaar: toenemend belang van cognitieve vermogens

157 158 158 163 164 165 165 166 167 167 168 168 170 171 171 174 175 176 176 177 178 180 180 182 188 190 194 195 198 198 198 198 199 200 200 201 201 201 201 201 204 207 207 208 208 168 177

7.3

Indelingen van gehechtheid en hechtingsstoornissen

7.3.1 7.3.2 7.3.3 7.3.4 7.3.5 7.3.6 7.4.1 7.4.2

Onderzoek en categorieën De hechtingsstoornissen

Differentiaaldiagnose: waar lijkt het op? Comorbiditeit: waarmee gaat het vaak samen? Prevalentie: hoe vaak komt het voor? Verschillen tussen jongens en meisjes

7.4

Culturele en maatschappelijke invloeden

Drie culturele aspecten

Wisselwerking tussen ouderlijk handelen en kindgedrag

7.5

Risico- en beschermingsfactoren

7.5.1 Risico- en beschermingsfactoren voor gehechtheidsproblemen en hechtingsstoornissen 7.5.2 Gehechtheidsproblemen en reactieve hechtingsstoornis als risicofactor voor verdere ontwikkeling 7.6 Preventie en behandeling van onveilige gehechtheid en hechtingsstoornissen

7.6.1 7.6.2

Preventie Behandeling

7.6.3 Pas op voor holdingtherapie Hoofdstuk 7 in 10 statements

7.7

Belangrijke begrippen en concepten uit hoofdstuk 7

8 Autismespectrumstoornissen

8.1

Inleiding

8.2 De normale ontwikkeling van sociale interactie in de eerste vijf jaren

8.3

Autismespectrumstoornissen

8.3.1 8.3.2 8.3.3 8.3.4 8.3.5 8.3.6 8.3.7 8.4.1 8.4.2 8.5.1 8.5.2 8.6.1 8.6.2 8.6.3 8.6.4 8.6.5 8.6.6

Algemeen

Hoofdkenmerken van het gedrag Vijf theorieën om ass te ‘verklaren’ Subgroepen binnen het autistische spectrum Differentiaaldiagnose: waar lijkt het op? Comorbiditeit: waarmee gaat het vaak samen? Prevalentie: hoe vaak komt het voor?

8.3.8 Verschillen tussen jongens en meisjes Culturele en maatschappelijke invloeden

8.4

Culturele normen

Wisselwerking tussen ouderlijk handelen en kindgedrag

8.5

Risico- en beschermingsfactoren

Risico- en beschermingsfactoren voor ass ass als risicofactor voor verdere ontwikkeling

8.6

Ondersteuning en begeleiding van kinderen met autisme

Inleiding

Vroege detectie

Samenwerken met, begeleiden en adviseren van het gezin Praktische adviezen voor ondersteuning bij opvoeding

Trainingen

Nieuwe ontwikkelingen

8.7

Hoofdstuk 8 in 10 statements

Belangrijke begrippen en concepten uit hoofdstuk 8

9 Zindelijk worden en zindelijkheidsstoornissen

209

209 210 211 211 211 212 213 214 214 215 215 215 218 218 218 222 222 222 223 224 227 227 229 230 230 231 236 238 238 239 239 240 241 241 243 244 244 245 245 245 247 247 247 249 249 249 251 229

9.1 9.2 9.3

Inleiding

Normale ontwikkeling van zindelijkheid

Zindelijkheidsstoornissen

9.3.1 9.3.2 9.3.3 9.3.4 9.3.5 9.3.6 9.3.7 9.4.1 9.4.2 9.5.1 9.5.2 9.6.1 9.6.2 9.6.3

Inleiding

Enuresis: zindelijkheidsstoornis bij urine Encopresis: zindelijkheidsstoornis bij ontlasting Differentiaaldiagnose: waar lijkt het op? Comorbiditeit: waarmee gaat het vaak samen? Prevalentie: hoe vaak komt het voor? Verschillen tussen jongens en meisjes

9.4

Culturele en maatschappelijke invloeden

Culturele normen

Wisselwerking tussen ouderlijk handelen en kindgedrag

9.5

Risico- en beschermingsfactoren

Risico- en beschermingsfactoren voor enuresis en encopresis Zindelijkheidsstoornissen als risicofactor voor verdere ontwikkeling

9.6

Preventie en behandeling van zindelijkheidsstoornissen

Algemeen

Preventie: adviezen aan opvoeders

Behandeling

9.7

Hoofdstuk 9 in 10 statements

Belangrijke begrippen en concepten uit hoofdstuk 9

10 Taal- en leerstoornissen

10.1 Inleiding

10.2

Normale ontwikkeling van taal, geletterdheid, leren en rekenen

10.2.1 Ontwikkeling van taal en geletterdheid

10.2.2 Verwerven van taal 10.2.3 Verwerven van geletterdheid 10.2.4 Ontwikkeling van rekenen 10.2.5 Ontwikkeling van leren

10.3

Taal- en leerstoornissen

10.3.1 Inleiding

10.3.2 Indeling en criteria uit dsm -5 10.3.3 Specifieke taalontwikkelingsstoornis 10.3.4 Leerstoornissen: dyslexie en dyscalculie 10.3.5 Differentiaaldiagnose: waar lijkt het op? 10.3.6 Comorbiditeit: waarmee gaat het vaak samen? 10.3.7 Prevalentie: hoe vaak komt het voor? 10.3.8 Verschillen tussen jongens en meisjes Culturele en maatschappelijke invloeden

10.4

10.4.1 Culturele normen

10.4.2 Wisselwerking tussen ouderlijk handelen en kindgedrag

10.5

Risico- en beschermingsfactoren

10.5.1 Risico- en beschermingsfactoren voor taal-, spraak- en leerstoornissen en/of taal-, spraak- en leerproblemen 10.5.2 Taal-, spraak- en leerstoornissen als risico voor verdere ontwikkeling

10.6

Preventie en behandeling van taal- en leerstoornissen

10.6.1 Vroegtijdige signalering 10.6.2 Psycho-educatie

10.6.3 Preventie van algemene taal- en leerstoornissen 10.6.4 Behandeling van taal- en leerstoornissen

251 252 254 255

10.7

Hoofdstuk 10 in 10 statements

Belangrijke begrippen en concepten uit hoofdstuk 10

11 Zelfregulatie en de aandachtstekortstoornis met hyperactiviteit (adhd)

257

257 258 258 259 260 261 262 262 262 264 269 270 271 272 272 272 273 274 274 278 278 278 278 278 278 279 282 282 284 285 287 288 288 289 291 291 293 293 297 298 298 298 287

11.1 11.2

Inleiding

Normale ontwikkeling van zelfregulatie en executieve functies 11.2.1 Zelfregulatie 11.2.2 Emotieregulatie 11.2.4 Executieve functies 11.2.5 Hersenontwikkeling 11.2.3 Reguleren van gedrag en aandacht Aandachtstekortstoornis met hyperactiviteit 11.3.2 Kenmerken van kinderen met adhd 11.3.3 Differentiaaldiagnose: waar lijkt het op? 11.3.4 Comorbiditeit: waarmee gaat het vaak samen? 11.3.5 Prevalentie: hoe vaak komt het voor? 11.3.6 Verschillen tussen jongens en meisjes Culturele en maatschappelijke invloeden 11.3.1 Inleiding

11.3

11.4

11.4.1 Culturele normen

11.4.2 Wisselwerking tussen ouderlijk handelen en kindgedrag

11.5

Risico- en beschermingsfactoren

11.5.1 Risico- en beschermingsfactoren voor adhd 11.5.2 adhd als risico voor verdere ontwikkeling

11.6

Preventie en behandeling van adhd

11.6.1 Inleiding 11.6.2 Preventie

11.6.3 Psycho-educatie

11.6.4 Gedragstherapeutische behandeling 11.6.5 Medicamenteuze therapie 11.6.6 Multimodale therapie 11.6.7 Drie nieuwe behandelvormen Hoofdstuk 11 in 10 statements Belangrijke begrippen en concepten uit hoofdstuk 11

11.7

12 Agressie en gedragsstoornissen

12.1 12.2

Inleiding

Normale ontwikkeling: agressie, gehoorzaamheid en moraliteit

12.2.1 Algemeen

12.2.2 Ontwikkeling van agressie 12.2.3 Ontwikkeling van gehoorzaamheid

12.2.4 Ontwikkeling van prosociaal gedrag en moraliteit

12.3

Gedragsstoornissen

12.3.1 Kenmerken van kinderen met gedragsstoornissen 12.3.2 Differentiaaldiagnose: waar lijkt het op? 12.3.3 Comorbiditeit: waarmee gaat het vaak samen? 12.3.4 Prevalentie: hoe vaak komt het voor? 12.3.5 Verschillen tussen jongens en meisjes

300 300 302 302 302 310 310 310 311 317 318 319 321 322 322 322 323 323 325 325 326 326 327 335 336 336 336 337 337 339 339 339 343 344 344 344 344 349 350 321

12.4

Culturele en maatschappelijke invloeden

12.4.1 Culturele normen

12.4.2 Wisselwerking tussen ouderlijk handelen en kindgedrag

12.5

Risico- en beschermingsfactoren

12.5.1 Risico- en beschermingsfactoren voor gedragsstoornissen 12.5.2 Gedragsstoornissen als risico voor verdere ontwikkeling Preventie en behandeling van gedragsstoornissen

12.6

12.6.1 Preventie

12.6.2 Ambulante behandeling 12.6.3 Residentiële behandeling Hoofdstuk 12 in 10 statements

12.7

Belangrijke begrippen en concepten uit hoofdstuk 12

13 Angst en angststoornissen

13.1 13.2

Inleiding

Normale ontwikkeling van angst

13.2.1 Fysiologische of lichamelijke reacties 13.2.2 Cognitie en subjectief ervaren van angst 13.2.3 Gedrag en vermijding 13.2.4 Leeftijdsontwikkeling van angst 13.2.5 Kinderen met een handicap 13.2.6 Wanneer moet je je zorgen maken? 13.3.2 Beschrijving van de angststoornissen 13.3.3 Differentiaaldiagnose: waar lijkt het op? 13.3.4 Comorbiditeit: waarmee gaat het vaak samen? 13.3.5 Prevalentie: hoe vaak komt het voor? 13.3.6 Verschillen tussen jongens en meisjes Culturele en maatschappelijke invloeden Angststoornissen 13.3.1 Inleiding

13.3

13.4

13.4.1 Culturele normen

13.4.2 Wisselwerking tussen ouderlijk handelen en kindgedrag

13.5

Risico- en beschermingsfactoren

13.5.1 Risico- en beschermingsfactoren voor angststoornissen 13.5.2 Angststoornissen als risico voor verdere ontwikkeling

13.6

Preventie en behandeling van angststoornissen

13.6.1 Inleiding 13.6.2 Preventie 13.6.3 Behandeling

13.7

Hoofdstuk 13 in 10 statements

Belangrijke begrippen en concepten uit hoofdstuk 13

14 Stemming en stemmingsstoornissen

351

351 352 352 352 353 356

14.1 14.2

Inleiding

Normale ontwikkeling van stemming en emotie

14.2.1 Stemming en emotie

14.2.2 Regulatie en gehechtheid (baby’s en jonge kinderen)

14.2.3 Normale emotionele ontwikkeling

14.2.4 Sociaal-cognitieve ontwikkeling (zelfconcept en zelfevaluatie)

358 358 358 363 364 366 367 367 368 368 370 370 370 375 376 376 376 377 381 381 383 384 384 384 387 387 387 392 393 394 396 397 397 399 399 383

14.3

Stemmingsstoornissen

14.3.1 Inleiding

14.3.2 Depressieve stoornis 14.3.3 Bipolaire stoornis

14.3.4 Differentiaaldiagnose: waar lijkt het op? 14.3.5 Comorbiditeit: waarmee gaat het vaak samen? 14.3.6 Prevalentie: hoe vaak komt het voor? 14.3.7 Verschillen tussen jongens en meisjes Culturele en maatschappelijke invloeden

14.4

14.4.1 Culturele normen

14.4.2 Wisselwerking tussen ouderlijk handelen en kindgedrag

14.5

Risico- en beschermingsfactoren

14.5.1 Risico- en beschermingsfactoren voor depressie (mdd) en bipolaire stoornis 14.5.2 De stoornis als risico voor verdere ontwikkeling

14.6

Preventie en behandeling van depressie

14.6.1 Inleiding 14.6.2 Preventie 14.6.3 Behandeling

14.7

Hoofdstuk 14 in 10 statements

Belangrijke begrippen en concepten uit hoofdstuk 14

15 Eten en eetstoornissen

15.1 15.2

Inleiding

Normale ontwikkeling van gewichtsgroei en lichaamsbeeld

15.2.1 Gewichtsgroei

15.2.2 Gewicht in evolutionair perspectief

15.3

Eetstoornissen 15.3.1 Inleiding

15.3.2 Beschrijving van de eetstoornissen 15.3.3 Differentiaaldiagnose: waar lijkt het op? 15.3.4 Comorbiditeit: waarmee gaat het vaak samen? 15.3.5 Prevalentie: hoe vaak komt het voor? 15.3.6 Verschillen tussen jongens en meisjes Culturele en maatschappelijke invloeden

15.4

15.4.1 Culturele normen

15.4.2 Wisselwerking tussen ouderlijk handelen en kindgedrag

15.5

Risico- en beschermingsfactoren

15.5.1 Risico- en beschermingsfactoren bij obesitas 399 15.5.2 Risico- en beschermingsfactoren bij anorexia nervosa en boulimia nervosa 401 15.5.3 Beschermingsfactoren 405 15.5.4 Eetstoornissen als risico voor latere ontwikkeling 405 15.6 Preventie en behandeling van eetstoornissen 406 15.6.1 Inleiding 406 15.6.2 Preventie 406 15.6.3 Behandeling 408 15.7 Hoofdstuk 15 in 10 statements 413 Belangrijke begrippen en concepten uit hoofdstuk 15 413

16 Middelengebruik en middelenmisbruik

415

415 416 416 418 425 425 425 426 428 428 430 430 431 431 432 432 432 437 437 437 438 439 442 442 443 444 444 445 446 446 446 452 456 458 460 460 462 462 463 464 464 467 468 468 468 472 473 443

16.1 16.2

Inleiding

Normale ontwikkeling van middelengebruik

16.2.1 De adolescentie

16.2.2 Middelengebruik bij jongeren Stoornis in middelengebruik en gokverslaving

16.3

16.3.1 Inleiding

16.3.2 Het vierfasenmodel

16.3.3 De stoornissen zoals omschreven in dsm-5 16.3.4 Differentiaaldiagnose: waar lijkt het op? 16.3.5 Comorbiditeit: waarmee gaat het vaak samen? 16.3.6 Prevalentie: hoe vaak komt het voor? 16.3.7 Verschillen tussen jongens en meisjes Culturele en maatschappelijke invloeden 16.4.1 Culturele en maatschappelijke normen 16.4.2 Wisselwerking tussen ouderlijk handelen en kindgedrag 16.5.1 Risico- en beschermingsfactoren voor stoornissen in het gebruik van alcohol en cannabis Risico- en beschermingsfactoren 16.5.2 De stoornis als risico voor verdere ontwikkeling Preventie en behandeling van middelenmisbruik en verslaving

16.4

16.5

16.6

16.6.1 Inleiding 16.6.2 Preventie 16.6.3 Behandeling

16.7

Hoofdstuk 16 in 10 statements

Belangrijke begrippen en concepten uit hoofdstuk 16

17 Psychotische stoornissen bij jongeren

17.1 17.2

Inleiding

Normale ontwikkeling: logisch redeneren en stemmen horen

17.2.1 Niet-logisch redeneren 17.2.2 Stemmen horen

17.2.3 Lichte en geïsoleerde psychotische verschijnselen

17.3

Psychotische stoornissen

17.3.1 Beschrijving van de psychotische stoornissen 17.3.2 De (neurologische) ontwikkeling van schizofrenie 17.3.3 Differentiaaldiagnose: waar lijkt het op? 17.3.4 Comorbiditeit: waarmee gaat het vaak samen? 17.3.5 Prevalentie: hoe vaak komt het voor? 17.3.6 Verschillen tussen jongens en meisjes Culturele en maatschappelijke invloeden 17.4.1 Culturele en maatschappelijke normen 17.4.2 Wisselwerking tussen ouderlijk handelen en kindgedrag 17.5.1 Risico- en beschermingsfactoren bij schizofrenie 17.5.2 De stoornis als risico voor verdere ontwikkeling Risico- en beschermingsfactoren

17.4

17.5

17.6

Preventie en behandeling van schizofrenie 17.6.1 Preventie van schizofrenie en psychoses 17.6.2 Behandeling van schizofrenie

17.7

Hoofdstuk 17 in 10 statements

Belangrijke begrippen en concepten uit hoofdstuk 17

18 Suïcidaliteit bij kinderen en jongeren

475

475 476 477 480 480 481 481 484 484 485 486 487 487 495 496 496 497 500 500 501

18.1 18.2 18.3 18.4

Inleiding

Manifestatie en gradaties van suïcidaliteit

De ontwikkeling van het doodsbesef bij kinderen en adolescenten

Het beoordelen van suïcidaliteit

18.4.1 Differentiaaldiagnose: waar lijkt het op? 18.4.2 Comorbiditeit: waarmee gaat het vaak samen? 18.4.3 Prevalentie: hoe vaak komt het voor? 18.4.4 Verschillen tussen jongens en meisjes Culturele en maatschappelijke invloeden 18.5.1 Verschillen tussen landen en culturen 18.5.2 Suïcidaal gedrag onder etnische groepen in eenzelfde land 18.6.1 Risico- en beschermingsfactoren voor suïcidaliteit 18.6.2 Suïcidaal gedrag als risico voor latere ontwikkeling Preventie en behandeling van suïcidaliteit bij kinderen en jongeren 18.7.1 Preventie van suïcidaliteit bij kinderen en jongeren Risico- en beschermingsfactoren

18.5

18.6

18.7

18.7.2 Praten met suïcidale mensen 18.7.3 Behandeling van suïcidaal gedrag

18.8

Hoofdstuk 18 in 10 statements

Belangrijke begrippen en concepten uit hoofdstuk 18

503

Literatuur

546

Websites

547

Register

559

Over de auteur

Overzicht van figuren, kaders en tabellen

Figuren

Reacties van kinderen uit verschillende culturen in de vreemdesituatieprocedure. Model van intergenerationele overdracht van gehechtheid.

7.5

167

7.6

Geschiedenis beïnvloedt actuele ervarin- gen en actuele ervaringen beïnvloeden de geschiedenis. Het model van Bronfenbrenner bestaat uit verschillende lagen die elkaar beïnvloeden. Indeling van opvoedingsstijlen aan de hand van twee dimensies: ouderlijke warmte en ouderlijke controle. Opeenhoping van risico weergegeven als een rekenkundige en als een meetkundige reeks. Percentage kinderen dat verwaarloosd en/of mishandeld wordt, afgezet tegen het aantal risicofactoren. Genetische invloeden samen met de invloe- den in de baarmoeder bepalen de aangebo- ren eigenschappen van het kind. Aangebo- ren eigenschappen samen met de invloeden tijdens de geboorte bepalen de constitutie van het kind. Overzicht van mogelijke genencombinaties van het nageslacht, voortkomend uit genen- paren van ouders. Aantal doodgeborenen, naar leeftijd moeder. Alfamannetje. Menselijk embryo van 5 weken. Weergave van dna-structuur. De mogelijke ontwikkeling van voedsel­ neofobie gerelateerd aan leeftijd. Mogelijke ontwikkeling van picky eating en voedselneofobie gerelateerd aan aantal keren aanbieden van voedsel. Kenmerken van het gelaat van jonge dieren. Verdeling in voorkomen van de verschillen- de gehechtheidsvormen. Adoptiekinderen in vergelijking met vroe­ gere leeftijdsgenoten en huidige leeftijds­ genoten. Cirkel van veiligheid. Weergave van de slaapstadia bij een gezon- de, jonge volwassene.

1.1

172

25

Navontest.

8.2 8.2 8.3

187 189

Executieve functies volgens Loesje.

3.1

Mensen met ass vinden het lastiger om de hond te ontdekken in dit plaatje. Iemand zonder ass zal direct de conclusie trekken dat de personen verdrietig zijn omdat er een dierbare is overleden.

57

3.2

189

8.4

67

3.3

190 205

sgg-model.

8.5

71

3.4

Zindelijkheidskalender.

9.1 9.2

223 225

Plaswekker.

72

10.1 Begripsindeling taalproblemen.

4.1 4.2 4.3

81 82

244

11.1 Belasting voor gezin en ouder(s). 11.2 Toename van het aantal gebruikers van medicatie met Ritalin. 11.3 Cogmed. 12.1 Voorbeeld van opvoedingsstijl van ouders en gedragsproblematiek van het kind die elkaar in stand houden. 12.2 Factoren die voor de behandeling relevant zijn. 14.1 De relatie tussen wel of geen afname van depressieve symptomen bij de moeder en de psychische problemen bij het kind. 14.2 Zelfherkenning. 14.3 Kwetsbaarheid-stressmodel. 14.4 Veel mensen met een depressie piekeren over onder andere hun negatieve gedachten. 14.5 Stemmingsstoornissen zoals gedefinieerd in dsm-5. 14.6 De laatste jaren zijn er diverse online interventies ontwikkeld voor jongeren met depressie. 15.1 Het continuüm van eetstoornissen: van ex- treem mager tot zwaarlijvig. 15.2 Depressie veroorzaakt obesitas, obesitas veroorzaakt depressie.

274

281 283

82 83

4.4 4.5

306

84 91

316

4.6

5.1

103

354 357 361

6.1

132

6.2

362

134

364

7.1 7.2 7.3

150 154

378

160

7.4

391

162

393

17

Handboek ontwikkelingspsychopathologie bij kinderen en jeugdigen

De lange puberteit bij mannelijke orang-oetans

4.1

15.3 Overgewicht en obesitas bij jongens en meis- jes van 13 jaar in geselecteerde eu-landen, de Verenigde Staten en Canada. 15.4 Proud2Bme is bedoeld als gezond alternatief voor de proanasites en verstrekt objectieve informatie. 17.1 Bovenaanzicht van de hersenen van iemand zonder schizofrenie en iemand met schizo­ frenie. 17.2 Prevalentie van schizofrenie in Nederland. 18.1 Sterftecijfer zelfdoding naar leeftijd voor de jaren 2007 en 2010. 18.2 Weergave van het relatieve voorkomen van zelfbeschadiging en suïcide onder jonge mensen. 18.3 Verschillen in gebruikte methoden voor suïcide tussen Nederlandse mannen en vrouwen. 18.4 Weergave van prevalentie van suïcide door innemen van landbouwgif in China. 18.5 Het aanbod van 113Online is divers. De medewerkers bieden hulp aan suïcidale mensen, naasten, nabestaanden en informatiezoekers.

82 85

394

Aangeboren afwijkingen

4.2 4.3

Verschillende ontwikkelingstrajecten bij verslaafde baby’s (Gedrags)teratogenen en de relatie met psychische problemen Resultaten van VoorZorg in de vs Slaap bij vogelbekdieren, dolfijnen en mensen 5.2  De nacht kan niet kort genoeg zijn als je acteur bent in je eigen droom 4.4 4.5 5.1

88

412

90 99

454 460

102

115

482

130 136

Borstvoeding of flesvoeding? Een interessante röntgenfoto

6.1 6.2

483

De klittenbandmethode: een kritische periode voor hechting bij mensen?

7.1

154 163 170 173 181 185 195 207

484

Wat is het effect van adoptie?

7.2 7.3 7.4 8.1 8.2 8.3 8.4

Lang leve oma? Puppy-power!

485

Sally en Anne

Heb ik wat van je aan?

498

Neurologische ontwikkelingsstoornissen Instructie voor een ander toiletritueel

Kaders

Ontlastingsproblemen bij kinderen met autismespectrumstoornissen Vreemde vormen van bedplassen

9.1

214 221

9.2

Culturele invloed op het ontstaan van psychische stoornissen Een beschermingsfactor: hulp van een oudere broer

1.1

30

234 235 236 237

10.1 Hoe noem je een kleine kudde? 10.2 Zingen voor je kind 10.3 Het verhaal van Genie 10.4 De kracht van het voorlezen 10.5 Stimulerende leersituaties voor het jonge kind 10.6 Taalachterstand bij kinderen met een psychi- sche stoornis 10.7 Misdaad voorkomen door te leren lezen 10.8 Een screeningsinstrument voor taalproble- men bij het jonge kind

1.2

32

Het nadeel van categorisatie: wat leert de sociale psychologie ons?

2.1

37

238

Kanttekeningen bij de opzet van het dsm-systeem

2.2

41 49

239 249

Valkuilen bij beoordelen van gedrag

2.3 2.4

Zijn er tegenwoordig meer mensen met een psychische stoornis dan vroeger?

51

250

Eenzijdig redeneren: de geschiedenis van opvattingen over masturbatie De ingewikkelde werking van risicofactoren Een zichzelf bevestigende voorspelling Wat voor weer zal het zijn in Den Haag op 25 mei 2045?

3.1

56 66 69 75 77 77

11.1 Het belang van zelfcontrole bij psycho­ pathologie

261 264 269 271 275 276 280

3.2 3.3 3.4

11.2 adhd een eeuw geleden 11.3 Muziek bij het huiswerk? 11.4 adhd en tics 11.5 Zo dochter zo vader?

Vormen van preventie Gezocht: lief vriendinnetje

3.5 3.6

11.6 Kind met adhd reageert anders op feedback 11.7 De schoolprestaties van kinderen met adhd

18

Overzicht van figuren, kaders en tabellen

299 300 304 308 315

Definitie van een psychische stoornis vol- gens dsm-5. Organisatiestructuur van dsm-5. Neder- landstalige en Engelstalige begrippen en voorbeelden. Voorbeelden van vragen en antwoordcate- gorieën van de cbcl Verschil tussen categoriaal en dimensionaal indelen. Voor- en nadelen van dsm-iv en cbcl. Verschillen tussen classificatie en diagnostiek. Correlaties tussen de interpretaties van hetzelfde gedrag door verschillende infor- manten.

2.1

12.1 ‘Pas op! Nu moet je snel zijn!’ 12.2 Je vriend rijdt een voetganger aan 12.3 Het kwetsbaarheid-stressmodel 12.4 Deviancy training 12.5 De tips en tops voor ouders 13.1 Robert, zeer slechtziend 13.2 Selectief mutisme 13.3 Ouders van angstige kinderen: wel of niet betrekken bij de hulpverlening? 14.1 Als het beter gaat met mama, gaat het ook beter met mij 14.2 De invloed van kindermishandeling 14.3 Negatieve cognities 14.4 Depressie ‘runs in families’ 14.5 Wat vindt de jongere zelf belangrijk bij de behandeling van zijn depressie? 15.1 Opgroeien in een obesogene omgeving 15.2 Het brede palet van eetgestoord of lichaams- beeldgestoord gedrag 15.3 Fotomodellen en het modebeeld 15.4 Proanasites en Proud2Bme 16.1 Indelingen van middelen 16.2 Comazuipen 16.3 Double Trouble en Triple Cripple 16.4 Adequaat beleid is ook een vorm van preventie 16.5 De tien principes van de multidimensionale gezinstherapie (mdft) 17.1 Hallucinaties en wanen 17.2 Psychotische stoornissen en het schizofrenie­ spectrum 17.3 Waarom roken en blowen mensen met schizofrenie zo veel? 17.4 Hoe verminderen we een stigma? 18.1 Onderzoek naar opzettelijke zelfbeschadi- ging: veel verschillende uitingsvormen 18.2 113Online

38

2.2

40

2.3

325 331

42

2.4

43 44 45

347

2.5 2.6 2.7

354 355 363 374

50

Overzicht van ontwikkelingsopgaven en opvoedingstaken tot het zestiende jaar.

3.1

61 68 70

380

Indeling van risicofactoren.

3.2 3.3

Indeling van beschermingsfactoren.

386

4.1 Risicofactoren voor het krijgen van een kind met een aangeboren aandoening. Factoren die de kans op een premature of dysmature baby vergroten. Risico- en beschermingsfactoren bij de ontwikkeling van premature baby’s. 5.1  Overzicht van leeftijdsgebonden slaap­ behoefte en verdeling naar dag- en nacht- slaap en rem- en nrem-slaap. 5.2 Korte richtlijnen voor het bevorderen van gezonde slaapgewoontes. 5.3 Overzicht van slaap-waakstoornissen zoals die in dsm-5 worden onderscheiden. 5.4 Criteria van insomnie volgens dsm-5. 5.5  Onderscheid tussen pavor nocturnus en nachtmerrie. 5.6 Vergelijking tussen slaaparrangementen bij kinderen van 3 tot 4 maanden oud in de vs en in Japan. 5.7  Overzicht van risicofactoren bij insomnie bij (jonge) kinderen. 5.8  Voorbeeld van een slaaplogboek. Op wetenschappelijk onderzoek gebaseerde voedingsadviezen. Overzicht van de kenmerken van voedings- stoornissen. Overzicht van risicofactoren bij voedings- en eetstoornissen bij het jonge kind. Regels voor moeilijk etende kinderen bij een eetprogramma in de thuissituatie. Stappen van een eetcursus gebaseerd op de techniek van systematische desensitisatie. 6.2 6.3 6.4 6.5 4.2 4.3 6.1

392 398 412 418 424 429

85

94

94

439

105

441

106

447

108 111

451

113

459 471

117

480 498

119 122

Tabellen

135

137

1.1  Probleemgebieden in de ontwikkelings­ psychopathologie bij kinderen. 1.2

28

141

De zes meest genoemde redenen in de vs en Thailand om kinderen naar de hulpverlening te verwijzen. Effect van de interactie tussen genen en om- geving bij crimineel gedrag van kinderen.

31

144

1.3

33

146

19

Handboek ontwikkelingspsychopathologie bij kinderen en jeugdigen

10.5  Overzicht van risicofactoren bij taal- en leer- stoornissen.

7.1 De ontwikkeling van gehechtheid tijdens de babyleeftijd en de vroege kinderjaren. Weergave van de standaard vreemde­ situatieprocedure. Relatie tussen gehechtheidscategorie van het kind en opvoedingsstijl van de ouders. 7.4  Indeling van gehechtheidsrepresentaties (intern werkmodel) bij volwassenen. 7.5 Signalen van niet-aangepast gehechtheids­ gedrag bij jonge kinderen. 7.6 Overzicht van risicofactoren bij onveilige gehechtheid en hechtingsstoornisse 7.7 Verdeling van gehechtheidsrepresentaties in verschillende populaties. 7.2 7.3 Mijlpalen in de sociale ontwikkeling van een jong kind. Voorbeelden van stellingen uit een systema- tiseringstest. Maximale score is 10 punten. Onderverdeling van de autismespectrum- stoornissen. Kenmerken van de autistische stoornis, zoals beschreven in dsm-iv-tr; uitsluitingscriteria niet opgenomen. Overzicht van de in 8.3.5 en 8.3.6 genoemde kenmerken van ass en andere stoornissen of handicaps. Alarmsignalen voor signalering van eventuele ass. 8.2 8.3 8.4 8.5 8.6 Criteria van enuresis, uitsluitingscriteria niet opgenomen, volgens dsm-5. Criteria van encopresis, uitsluitingscriteria niet opgenomen, volgens dsm-5. Cijfers voor zindelijkheidsstoornissen, gebaseerd op verschillend onderzoek uit de Verenigde Staten. Vergelijking van zindelijk worden voor urine bij een- tot vierjarige kinderen, weergegeven in maanden. Prevalentie van bedplassen in Amsterdam bij schoolkinderen van Marokkaanse, Turkse, Surinaamse en Nederlandse afkomst op de leeftijd van 11‑12 jaar. Overzicht van risicofactoren bij enuresis. Overzicht van risicofactoren bij encopresis. 10.1  Mijlpalen in de taalontwikkeling bij het jonge kind. 10.2 Classificatie van stoornissen met betrekking tot taal, spraak en leren uit dsm-5. 10.3 Criteria van dyslexie volgens dsm-5. 10.4 Overzicht van prevalentiecijfers van taal- en leerstoornissen. 9.2 9.3 9.4 9.5 9.6 9.7 8.1 9.1

157

247

158

11.1 Vroege voorlopers in de ontwikkeling van zelfregulatie. 11.2  Naar leeftijd geordende ontwikkelingstaken waarvoor executieve functies nodig zijn. 11.3 Criteria van adhd volgens dsm-5. 11.4 Kenmerken van adhd op verschillende leeftijden. 11.5 Overzicht van risicofactoren bij adhd. 11.6 Tien principes voor het opvoeden van een kind met adhd. 12.1 Gemiddelde leeftijd waarop ouders melden dat hun kind kenmerken van oppositioneel-opstandige of antisociale gedragsstoornis is gaan vertonen. 12.2 Percentage van jongeren in een bepaald stadium van morele ontwikkeling. 12.3 Criteria van de oppositioneel-opstandige gedragsstoornis volgens dsm-5; uitsluitings- criteria niet opgenomen. 12.4 Criteria van de antisociale gedragsstoornis volgens dsm-5. 12.5 Kenmerken van kinderen met agressie en gedragsproblemen geordend op leeftijds­ ontwikkeling. 12.6 Overzicht van risicofactoren bij gedrags- stoornissen. 13.1 Eerste manifestaties van bronnen van angst in de normale ontwikkeling. 13.2 Overzicht van angst- en aan angst gerelateerde stoornissen uit dsm-5. 13.3 Criteria van de gegeneraliseerde angst­ stoornis volgens dsm-5. 13.4 Percentage kinderen en adolescenten met een sociale fobie dat aangeeft minimaal matige angst te hebben in de omschreven sociale situatie. 13.5 Criteria van de paniekstoornis volgens dsm‑5. 13.6 Angststoornissen in de volgorde waarop zij gemiddeld ontstaan, prevalentie en verdeling over sekse. 13.7 Overzicht van risicofactoren bij angst­ stoornissen. 13.8 Zeventien gedragsadviezen aan ouders voor het omgaan met een angstig kind.

259

160

263 266

161

166

268 277

169

279

171

179

289

190

293

191

294

192

295

195

296

202

309

212

323

213

327

216

330

216

331

332

217 219 220

337

342

232

348

240 243

14.1 Indeling unipolaire stemmingsstoornissen volgens dsm-5.

358

245

20

Overzicht van figuren, kaders en tabellen

16.5 Criteria voor intoxicatie door alcohol en cannabis. 16.6 Criteria van stoornis in alcoholgebruik en cannabisgebruik. 16.7 Gokverslaving. 16.8  Overzicht van risicofactoren bij middelen- misbruik. 17.1 De belangrijkste psychotische stoornissen volgens dsm-iv-tr. 17.2 Kenmerken van schizofrenie zoals beschreven in dsm-iv-tr. 17.3 De lastige differentiaaldiagnose bij schizofrenie. 17.4 Relatieve risico’s van schizofrenie bij etnische groepen in Den Haag 1997-2002. 17.5 Overzicht van risicofactoren bij schizofrenie. 18.1 Aandeel zelfdoding in het totaal aantal sterf- gevallen naar leeftijd en geslacht in 2006. 18.2 Lifetimeprevalentie van zelfbeschadigend gedrag en denken aan zelfbeschadigend gedrag onder scholieren uit zeven landen. 18.5 Suïciderisico bij psychische stoornissen gerangschikt naar afnemend risico. Ter ver- gelijking is het risico bij kanker toegevoegd, alsmede het risico bij eerdere pogingen. 18.6 Relatie tussen negatieve levensgebeurte- nissen en suïcidepogingen gedurende de levensloop. Aangegeven wordt de verhoog- de kans. 18.7 Overzicht van risicofactoren bij suïcidaal gedrag. 18.8 Algemene en specifieke signalen van suïcidaliteit.

14.2  Kenmerken van de depressieve stoornis volgens dsm-5; uitsluitingscriteria niet opgenomen. 14.3 Leeftijdsspecifieke depressieve symptomen. 14.4 Rumineren wordt ook wel een non-produc- tief denkproces genoemd. In Nederland is er een vragenlijst ontwikkeld om dit bij kinderen te meten. Het geeft een indruk van hoe rumineren tot uiting komt. 14.5 Kenmerken van een manische episode. 14.6 Prevalentiecijfers van stemmingsstoornissen. 14.7 Overzicht van risicofactoren bij de stemmingsstoornissen. 15.1 Gemiddeld gewicht en afkapwaarden van bmi naar geslacht en leeftijd. 15.2  Criteria voor indelingen van gewicht. 15.3 Criteria van anorexia nervosa gebaseerd op dsm-5. 15.4 Criteria van boulimia nervosa (bn) gebaseerd op dsm-5. 15.5 Prevalentie van overgewicht en obesitas bij Nederlandse kinderen en jongeren. 15.6 Incidentie (aantal nieuwe gevallen per 100.000 personen per jaar) van anorexia nervosa en boulimia nervosa bij vrouwen in de periode 1995-1999. 15.7 Prevalentie en genderverschil bij eet­ stoornissen. 15.8 Veelvoorkomende problemen met eten en overgewicht. 15.9 Risicofactoren voor obesitas. 15.10 Overzicht van risicofactoren bij anorexia nervosa en boulimia nervosa. 15.11 Belangrijke doelen van educatieve preventie- programma’s van eetstoornissen. 15.12 Drie voorbeelden van rationele herformule- ringen van gedachten. 16.1 Roken: lifetimeprevalentie, maandprevalentie en dagelijks roken naar schooltype, leeftijd en geslacht uit 2011. 16.2 Gebruik van alcohol. Lifetimeprevalentie, maandprevalentie en ooitprevalentie van bingedrinken naar schooltype, leeftijd en geslacht uit 2011. 16.3 Gebruik van cannabis. Lifetimeprevalentie en maandprevalentie naar schooltype, leeftijd en geslacht uit 2011. 16.4 Actueel gebruik (percentage afgelopen

426

359 361

427 428

436

362 365 367

447

449

375

458

385 388

463 466

390

482

391

395

484

395

491

396

396 401

492

493

404

497

408

411

419

420

422

maand) van alcohol, tabak en drugs onder alle scholieren (12 tot 18 jaar) en onder actuele gebruikers van deze middelen.

424

21