Marie-José Geenen - De reflectieve professional

Marie-José Geenen

REFLECTIEVE de professional

DE REFLECTIEVE PROFESSIONAL

Marie-José Geenen

bussum 2014

© 2014 Uitgeverij Coutinho bv Alle rechten voorbehouden.

Uitgeverij Coutinho Postbus 333 1400 AH Bussum info@coutinho.nl www.coutinho.nl

Omslag: Dien Bos, Amsterdam Opmaak: i-krek (Yolande Verhoef), Amsterdam Illustraties: Marie José van der Linden, ’s Hertogenbosch

Noot van de uitgever Wij hebben alle moeite gedaan om rechthebbenden van copyright te achterhalen. Personen of instanties die aanspraak maken op bepaalde rechten, wordt vriendelijk verzocht contact op te nemen met de uitgever.

ISBN 978 90 469 6252 7 NUR 740

VOORWOORD Dit zakboekje is voor mensen die met mensen werken. Te denken valt aan: maatschap pelijk werkers, groepsopvoeders, verpleegkundigen, artsen, leraren, leerlingbegeleiders, fysiotherapeuten, jongerenwerkers, ouderenconsulenten, politieagenten, jeugdhulpverle ners, schuldhulpverleners, et cetera. Het boekje bevat 99 handreikingen om te leren reflecteren op werkervaringen en is onderverdeeld in de volgende vier rubrieken:

Waarom?

Wat?

Hoe?

Met wie?

Heb je vragen of wil je feedback geven op het boekje, mail dan naar: reflecteren@home.nl.

Veel succes met reflecteren! Marie-José Geenen januari 2014

INLEIDING

Reflecteren heeft te maken met wat je doet en wie je bent. Reflecteren helpt om … … van je ervaringen te leren;

… fris te blijven en met plezier te werken; … je meer betrokken te voelen in je werk; … je bewust te worden van jezelf, je werk en de context waarin je werkt; … kritisch te blijven in je werk; … jezelf beter te leren kennen als beroepskracht en als persoon; … gemakkelijker een verbinding te leggen tussen praktijk en theorie; … je meer bewust te worden van wat je doet, denkt, voelt en wilt.

WAT?

In deze rubriek wordt uitgelegd wat wordt bedoeld met reflectie, reflectieve profes sionaliteit en een reflectieve werkpraktijk. Allereerst wordt beschreven wat verstaan kan worden onder reflectie ( 1-5 ) en hoe ‘verborgen weten’ een belangrijk element van reflectie vormt ( 6-7 ). Vervolgens wordt beschreven hoe er een onderscheid gemaakt kan worden tussen onbewust reflecte ren tijdens handelen, na afloop bewust reflecteren op handelen en bewust reflecteren tijdens het handelen ( 8-10 ). Het volgende onderdeel dat in deze WAT-rubriek wordt beschreven is reflectie als middel om een verbinding te leggen tussen praktijk en theorie en als instrument om nieuwe kennis te ontwikkelen ( 11-16 ). Tot slot wordt aandacht besteed aan de verschillende aspecten van een reflectieve werkpraktijk ( 17-18 ) en aan het verschil tussen reflecteren op handelen en op de daarachter liggende gedachten, gevoelens, intenties ( 19-20 ).

WAT? | INHOUD

1. Kijken in de spiegel 2. Een spiegel van duizend stukjes 3. Reflecteren: drie elementen 4. Een definitie van reflecteren 5. Misvattingen over reflecteren 6. Stel, je zit op een fiets … 7. Verborgen weten 8. Reflectie-in-actie & reflectie-op-actie 9. Hier-en-nureflectie 10. Stop and think 11. Brug tussen theorie en praktijk 12. Evidence Based Practice 13. Gebruikmaken van bestaande kennis 14. EBP en reflectie 15. Nieuwe kennis ontwikkelen

16. Reflectie en reflexie 17. Beroep op praktische wijsheid 18. Kritische reflectie 19. Gedragsgerichte en betekenisgerichte reflectie 20. Reflecteren om jezelf te ontwikkelen

Waarom?

Wat?

Hoe?

Met wie?

1

Kijken in de spiegel

Jezelf zien als je een winkelruit passeert. De weerkaatsing van het licht van de maan in een waterplas. De echo die je hoort als je zingend door een tunnel fietst. Dat is reflec teren, het terugkaatsen of terugbuigen van een beeld, van licht, van geluid. Reflecteren komt van het Latijnse woord ‘reflectere’ en de letterlijke betekenis is ombuigen of terug buigen. Voor een reflectieve professional is reflecteren het terugbuigen van aandacht naar er varingen. De professional kijkt als het ware in een spiegel, ziet zichzelf en zijn ervaringen en beschouwt deze vanuit de positie van een toeschouwer. Hij ziet zichzelf maar ziet ook een afspiegeling van zichzelf, waardoor hij als waarnemer naar alle aspecten van zichzelf kan kijken.

Waarom?

Wat?

Hoe?

Met wie?

Een spiegel van duizend stukjes 2 Een student beschreef reflecteren ooit ‘alsof je kijkt in een spiegel die in duizend stukjes is gevallen en weer aan elkaar is geplakt’. Je kijkt in de spiegel naar jezelf en kunt ieder afzonderlijk stukje zien. Je ziet de breukjes in jouw spiegelbeeld, maar als je je ogen een beetje sluit en tussen de haartjes van je ogen naar je spiegelbeeld kijkt, zie je jezelf als een geheel. Je kijkt niet in het ene of in het andere stukje, maar je kijkt daar overheen. Reflecteren is in een gebarsten spiegel met aandacht naar jezelf kijken: Kijken naar al die aparte stukjes van jezelf, maar ook jezelf in totaliteit blijven zien.

Waarom?

Wat?

Hoe?

Met wie?

3

Reflecteren: drie elementen

In definities over reflecteren vind je meestal de volgende drie elementen:

Bewust Je kijkt bewust naar je ervaringen. De drijfveer daarvoor ligt in verwondering, verbazing, nieuwsgierigheid. Een onbehaaglijk gevoel kan aanleiding geven voor reflectie maar ook een positieve of verrassende ervaring. Kritische analyse Je onderzoekt je ervaring kritisch door te analyseren wat je deed en door de gedachten, gevoelens en intenties te onderzoeken die van invloed waren op dat handelen.

Nieuw perspectief Reflecteren gebeurt altijd met de intentie er iets van te leren.

Een definitie van reflecteren 4 Reflecteren is te beschouwen als terugblikken op een ervaring (doen, denken, voelen, willen) en kijken naar de context waarin deze plaatsvond. Je wordt je bewust van deze ervaring en geeft er betekenis aan, om van daaruit keuzes te maken voor nieuwe per spectieven (een andere visie, een nieuwe manier van doen).

Ervaring

Context

Bewustzijn

Je kunt pas betekenis ver lenen aan je doen, denken, voelen en willen als je je daar bewust van bent.

Ervaringen staan niet op zichzelf, maar worden ook beïnvloed door de omgeving of de omstandigheden.

Ervaringen bestaan uit doen en uit gedachten, gevoelens en intenties die het hande len bepalen.

doel: ervan leren keuzes maken voor nieuwe perspectieven

Waarom?

Wat?

Hoe?

Met wie?

5

Misvattingen over reflecteren

 Daar heb ik geen tijd voor in een drukke baan. Hoe drukker je het hebt, des te belangrijker is het om te reflecteren.  Reflecteren is af en toe je denken stopzetten . Je leert juist door denken en doen te verbinden met elkaar.  Reflecteren doe je alleen . Je hebt anderen nodig om je blikveld te verbreden.  Reflectie hoort bij een opleiding, niet bij de praktijk . Om te kunnen reflecteren heb je de werkpraktijk nodig.  Leren door reflectie is een alternatief voor leren uit theorie . Reflectie helpt ervaring te verbinden aan theorie.  Reflecteren is nadenken. Bij reflecteren horen ook voelen, intuïtie en verborgen weten.

6

Stel, je zit op een fiets …

Stel je zit op een fiets en je dreigt naar links te vallen. Om niet te vallen moet je je stuur draaien naar …? Denk even goed na. Naar rechts? Naar links? Weet je het niet?

Waarom?

Wat?

Hoe?

Met wie?

Heb je ‘rechts’ geantwoord, dan is de kans groot dat je van je fiets valt als je dat uitpro beert. Juist met de beweging van de val meedraaien, maakt de kans dat je valt kleiner. Het kan heel goed zijn dat je zegt dat je je stuur naar rechts zou draaien, maar dat wanneer je in zo’n situatie terechtkomt, je je stuur automatisch naar links draait. Vaak weet je namelijk meer dan dat je denkt. Ook als je op je werk met nieuwe, complexe vraagstukken of situaties wordt gecon fronteerd, kom je vaak tot heel creatieve en effectieve oplossingen. Je put daarbij uit verborgen weten: kennis waarvan je je niet bewust bent. Professionals ‘weten’ dus vaak hoe ze om moeten gaan met onverwachte situaties en laten dat zien door het te doen. De filosoof Donald Schön noemde dat knowing-in-action .