Snelstartgids Basisboek legal design

Basisboek legal design Ontwerpen voor toegankelijk recht

Snelstartgids voor professionals in het juridisch onderwijs en werkveld

Mr. dr. Ineke C. van den Berg Ing. Peter A. van den Heuvel

bussum 2021

Snelstartgids Basisboek legal design van mr. dr. Ineke C. van den Berg en ing. Peter A. van den Heuvel is in licentie gegeven volgens een Creative Commons Naamsvermelding-NietCom- mercieel-GeenAfgeleideWerken 4.0 Internationaal-licentie . Gebaseerd op een werk op www.basisboeklegaldesign.nl en www.coutinho.nl/legaldesign .

Uitgeverij Coutinho Postbus 333 1400 AH Bussum info@coutinho.nl www.coutinho.nl

ISBN: 978 90 469 0630 9 NUR: 820

Snelstartgids bij het Basisboek legal design

Aan de slag: legal designonderwijs in vogelvlucht

Focus van deze snelstartgids Deze snelstartgids geeft professionals in het juridisch onderwijs en het juridische werkveld handreikingen om legal design toe te passen in de beroepspraktijk. Samen met de websites www.coutinho.nl/legaldesign en www.basisboeklegaldesign.nl vult de snelstartgids het Basisboek legal design aan. Het beantwoordt vragen als: wat is legal design, wat wil je dat iedere student en professional na afloop weet en kan, welke houding en welk gedrag zijn daarbij behulpzaam en hoe stimuleer je dit, welke doelen kun je daarbij stellen en hoe geef je nieuw onderwijs vorm in samenwerking met de praktijk? Legal design kan omschreven worden als het ontwerpen van nieuwe juridische informatie, producten, diensten, organisaties of systemen waarin de mens en zijn toegang tot recht cen­ traal staan (zie paragraaf 1.1 van het basisboek). Met de snelstartgids en de website kun je leerdoelen, leeractiviteiten en leerroutes vormge­ ven en deze toepassen in onderwijsmodules, curricula, afstudeertrajecten en projecten met werkveldpartners. Je gebruikt hierbij de kennis, methoden en opdrachten uit het Basisboek legal design en uiteraard je eigen kennis en ervaring. Die worden hier aangevuld met specifie­ ke kennis op het gebied van kennisoverdracht met betrekking tot design en het ontwerpen van lessen en projecten. We moedigen alle betrokkenen aan om concrete, actuele juridische vraagstukken en pro­ blemen in te brengen. Gebruik de ontwerpmethoden en de handvatten uit het basisboek om deze op te lossen en ervaringsgericht te leren. Maak zowel het recht als het onderwijs en onderzoek toegankelijk door legal design toe te passen. Voor wie en met wie? Deze snelstartgids is primair bedoeld voor docenten die legal design als vak of als onderdeel van een vak of praktijkleeromgeving willen toepassen. Tevens geeft deze snelstartgids hand­ vatten om (interdisciplinaire) samenwerkingsprojecten op te zetten waarin juridische vraag­ stukken een belangrijke rol spelen. Professionals in het werkveld kunnen de snelstartgids gebruiken om kennis van legal design in hun organisatie over te dragen en te ontwikkelen. Het basisboek is geschikt voor studenten vanaf jaar 1, voor mensen met en zonder ken­ nis van het recht en design tot aan mensen met veel expertise op een van de gebieden. We moedigen gebruikers van deze snelstartgids en het basisboek aan om samen te werken, bijvoorbeeld met andere opleidingen, disciplines en expertisegebieden, (kennis)instituten en praktijkpartners zoals mkb’ers, advocatenkantoren, wijkteams en organisaties. De auteurs beginnen vaak met de vraag: wat wil jij graag leren en met wie?

3 van 18

Snelstartgids bij het Basisboek legal design

Wat kun je met deze snelstartgids? Deze snelstartgids en de website geven handvatten voor de volgende onderwerpen: •• leerdoelen, leeractiviteiten en leerroutes vormgeven en ondersteunen; •• het (leer)gedrag herkennen van studenten en betrokkenen; •• je rol en stijl als docent of werkveldprofessional bepalen; •• kennis en vaardigheden met betrekking tot legal design ontwikkelen en toepassen; •• werksessies zoals brainstorms, ontwerpsessies en workshops organiseren; •• reflecteren op het proces, resultaten en waarden, persoonlijke vaardigheden en samen­ werking; •• toetsen vormgeven; •• legal design in de (onderwijs)organisatie introduceren; •• bijdragen aan een rechtvaardige samenleving waarin toegankelijk recht voor iedereen de norm is. Hoe kun je deze snelstartgids gebruiken? Wanneer je begint met legal design is het aan te raden om het basisboek van voor naar achter door te nemen. Studenten en docenten leren zo de context van legal design, design­ methoden en de praktijk van legal design stapsgewijs kennen. Elk deel belicht een andere ontwerpdiscipline (informatiedesign, productdesign, service­ design, organisatiedesign en systeemdesign), andere ontwerpmethoden en andere proble­ men en vraagstukken. De uitdagingen nemen hierbij geleidelijk toe van eenvoudig tot com­ plex. Samen bieden de delen een basis om legal design toe te passen bij allerlei problemen en vraagstukken van individuen, organisaties en de samenleving. Legal design is meer dan een lineaire denk- en werkwijze waarin stappenplannen en me­ thoden worden doorlopen. Het is vooral ook een mindset; creatief onderzoek en kritische reflectie met behulp van design. Reflectie op acties (terugkijken op ontwerpactiviteiten) en reflectie in actie (analyse en vooruitkijken tijdens het ontwerpen) zijn hierbij belangrijke uitgangspunten voor leren. Daarvoor zijn oefening en praktijkervaring nodig. Start bijvoorbeeld in jaar 1 met een introductie in legal design en het toegankelijk maken van juridische informatie. Verdeel de onderwerpen en opdrachten uit deel II tot en met IV van het basisboek over de overige leerjaren en werk bijvoorbeeld toe naar een minor, een afstudeerrichting legal design en interdisciplinaire projecten. Het basisboek is verdeeld in vier delen: •• deel I: Introductie design in het recht •• deel II: Design van juridische informatie en producten •• deel III: Design van juridische diensten en organisaties •• deel IV: Design van juridische systemen

4 van 18

Snelstartgids bij het Basisboek legal design

Tip: Bepaal je referentiekader Zoek alle woorden in deze snelstartgids die voor jou nieuw of nog niet hel- der zijn op in het register van het Basisboek legal design of op www.basisboeklegaldesign.nl . Blader door het basisboek om de definities, beschrijvingen en voorbeelden te leren kennen. Zoek bijvoorbeeld woor- den en begrippen op als ‘rechtsbehoefte’, ‘mindset’, ‘reflectie’, ‘design’ en ‘design thinking’. Wat weet je al van legal design? En wat nog niet? Een aantal snelstarttips: •• Lees deze snelstartgids en bepaal hoe je het Basisboek legal design wilt gebruiken. •• Lees de inhoudsopgave en de leeswijzer van het basisboek en bepaal je leerstrategie: van voor naar achter of niet-lineair. •• Lees het register achter in het basisboek. Zoek bijvoorbeeld enkele woorden op die je kent om te kijken of je hiervan eenzelfde begrip hebt. Of zoek woorden die je niet kent op om je te laten inspireren. •• Bepaal wie en wat je nodig hebt om legal design in het onderwijs te introduceren. In het basisboek, in deze snelstartgids en op de website vind je manieren en denkwijzen die hierbij behulpzaam zijn (zie bijvoorbeeld in het basisboek paragraaf 4.5 onder het kopje ‘Barrières slechten’ en paragraaf 5.4 onder het kopje ‘Een stimulerend klimaat’). •• Vind mensen binnen en buiten je organisatie die ook met design, toegankelijkheid, recht en innovatie bezig zijn. •• Vind mensen uit andere disciplines om mee samen te werken, bijvoorbeeld op het gebied van creatieve werkvormen, design, processen, organisatie en ICT. •• Doe een oproep in het werkveld om juridische problemen en vraagstukken in te brengen. •• Vind of start projecten in de praktijk waarbij juridische vraagstukken een belangrijke rol spelen en die geschikt zijn om cross-overs te maken. •• Zoek kennis- en informatiebronnen over legal design en zet een eigen bibliotheek of ken­ nisdatabase op. Doen: gebruik de tips en aanwijzingen in je lessen Legal design is vooral een kwestie van doen en problemen en vraagstukken oppakken en oplossen. Enkele tips en aanbevelingen hierbij: Leer ervaringsgericht Legal design is geen trucje. Het stapsgewijs toepassen van een designmethode als design thinking maakt je nog geen designer. Het gaat vooral om de wijze waarop je inzichten verza­ melt. Dat betreft niet alleen denken, maar vooral ook doen. Naast context- en brononder­ zoek spelen ontwerpend onderzoeken, inspiratie, kritische reflectie en experimenteren een belangrijke rol in de verkenning van wat je wilt ontwerpen. Betrokkenheid van de student (en de docent) bij een casus en het ontwerpproces is hierbij een belangrijke voorwaarde. Deze brengt studenten in een modus van nieuwsgierigheid, creativiteit, onderzoek en reflec­ tie. De volgende adviezen zijn daarbij behulpzaam: •• Laat de student zelf een casus aandragen, bijvoorbeeld van een kennis met problemen met een verhuurder of iets wat de student zelf in het dagelijks leven tegenkomt, zoals cookiestatements of het examenreglement.

5 van 18

Snelstartgids bij het Basisboek legal design

•• Werk vanuit een opdracht uit de praktijk, bij voorkeur in nauwe samenwerking met de opdrachtgever. •• Vraag de student: wat wil je leren, wat is hierbij voor jou belangrijk, welke nieuwe kennis en vaardigheden zou je kunnen verwerven als je het probleem oplost en wat betekent dit voor jou en je (professionele) toekomst? •• Start met een groepsgesprek over een thema en belicht verschillende invalshoeken. Wat betekent dit voor de student en voor anderen? •• Introduceer een nieuwe manier van werken waarvan de student iets kan leren. •• Introduceer de student in een nieuwe omgeving, bijvoorbeeld door een bedrijf te bezoe­ ken en daar gezamenlijk een juridisch vraagstuk op te lossen. •• Relateer elke vraag van een student aan een legal designonderwerp. Dit zorgt ervoor dat legal design een gewoonte wordt (zie in het basisboek tabel 4.5). •• Vraag de student een rol te pakken die goed bij hem past, of waarin hij iets wil leren. •• Reflecteer op de inzichten die zijn verzameld, vraag hoe de student tot die inzichten is gekomen en wat dit betekent voor zijn toekomstig handelen. Breng steeds problemen en vraagstukken uit de (dagelijkse) praktijk in, het liefst waarbij interactie met de doelgroep mogelijk is. Studenten hebben soms het idee dat ze (nog) niets toe te voegen hebben, terwijl ze ten opzichte van de doelgroep vaak een voorsprong hebben en een samenwerking beide partijen kan inspireren. Tip: Maak het leren met deze snelstartgids praktisch Zoek een praktijkcasus, bijvoorbeeld een vraag van een mkb’er die een pro- bleem heeft met een verhuurder en zijn huurcontract niet helemaal snapt. Houd deze casus naast de snelstartgids. Vorm een idee van hoe je lessen eruit zouden zien: hoe begeleid je studenten, hoe gebruik je het basisboek en de online materialen, hoe beoordeel je een ontwerp? Wat betekent dit voor het ontwerp van een les, module of curriculum? Focus op het leer- en ontwikkelproces, niet op fouten Beginnende studenten hebben vaak de neiging toe te werken naar een uitkomst in termen van goed, voldoende of onvoldoende en goed of fout. Normen en eindtermen geven hou­ vast, maar belangrijker zijn vragen als ‘Is de zaak nu duidelijk voor de rechtzoekende?’, ‘Is het (juridische) probleem opgelost?’, ‘Voorkomt het problemen in de toekomst?’ en ‘Heeft het meerwaarde voor de betrokkenen?’ Soms is een ontwerp, bijvoorbeeld van een juridische tekst of een dienst, in één keer ‘goed’. En soms zijn meerdere voorstellen nodig om te achterhalen wat iemand bedoelt en nodig heeft. Een tussenresultaat is daarmee niet fout, maar een bron van informatie om een beter ontwerp te maken. De student zal nog meer of andere vragen moeten stellen en andere inzichten moeten ontwikkelen. De kwaliteit van de inzichten uit het ontwerpproces, de creativiteit en de keuzes die daarmee in elke ontwerpstap worden gemaakt, bepalen de kwaliteit van een ontwerp. De volgende adviezen zijn daarbij behulpzaam: •• Breng de student steeds (terug) naar een onderzoekende modus door vragen te stellen als: ‘Hoe zou het probleem nog meer kunnen worden opgelost?’, ‘Wat speelt hier nog meer een rol?’ en ‘Welke andere scenario’s zijn denkbaar?’ •• Breng de focus terug naar de doelgroep(en): is het nu toegankelijk, wat brengt het hun en hoe passen de voorstellen bij de inzichten die je hebt verzameld?

6 van 18

Snelstartgids bij het Basisboek legal design

•• Waardeer zolang een les of lessencyclus nog niet is afgelopen alle vragen, voorstellen en resultaten als een tussenresultaat. Onderzoek waar nog (verbeter)mogelijkheden liggen. •• Laat studenten die een onvoldoende hebben gehaald dit ‘tussenresultaat’ verder uitwer­ ken tot een voldoende of goed eindresultaat. •• Reflecteer op wat gedaan is, de (tussen)resultaten, de samenwerking en de ontwikkeling van kennis en vaardigheden. •• Stel vragen als: ‘Wat weet je (nu) van de situatie en wat weet je nog niet en hoe zou je dit te weten kunnen komen?’ Tip: Formuleer een probleem als vraag en/of mogelijkheid Je ziet wellicht allerlei problemen voor je die te maken hebben met de praktische uitvoering, je eigen kennisniveau van legal design en afstem- ming binnen de organisatie. Formuleer deze problemen als een vraag of mogelijkheid, zonder ze direct op te lossen. Verzamel eerst inzichten en mogelijkheden. Bijvoorbeeld: Hoe zou je het curriculum en het onderwijsre- glement en examenreglement hierop kunnen aanpassen? Of als mogelijk- heid: Lessen legal design ontwikkelen biedt de mogelijkheid om studenten meer op ieders eigen niveau, drijfveren en doelstellingen te activeren, om het recht en onderwijs toegankelijk te maken, et cetera. Werk van grof naar fijn Een valkuil is dat studenten in het begin een (oplossings)richting kiezen om snel naar een eindresultaat toe te werken en niet meer in de breedte verkennen. Ze blijven dan op hun oude manier werken, vaak in dezelfde groepssamenstelling en rolverdeling. In een ontwerp­ benadering is het belangrijk om inzichten te verzamelen, die veelal pas naar boven komen wanneer je meerdere invalshoeken, alternatieven en (oplossings)richtingen hebt onderzocht. De verfijning krijg je door in het ontwerpproces op de juiste momenten keuzes te maken. Bovendien zal het ontwerp in de praktijk vaak tot een eindproduct worden uitgewerkt door een specialist zoals een illustrator, programmeur of projectleider. Het ontwerp schetst dan de contouren van een oplossing, bijvoorbeeld van een product, dienst of organisatie. De volgende adviezen zijn daarbij behulpzaam: •• Breng studenten vanaf het begin in een modus van verkennen, experimenteren en ‘voor­ uitvinden’ door actieve werkvormen te gebruiken zoals brainstormen, mindmappen en het schetsen van verschillende scenario’s. Herhaal deze werkvormen in meerdere ont­ werpfasen. •• Reflecteer regelmatig in een-op-eengesprekken, groepsgesprekken of peerreviewmomen­ ten. Laat studenten elkaars werk bijvoorbeeld becommentariëren, verbeteren of aanpas­ sen. •• Werk tijdgebonden: het gaat vooral om inzicht krijgen, niet om iets af te maken. Geef studenten beperkt tijd, bijvoorbeeld 20 minuten, om zo veel mogelijk verschillende gege­ vens of ideeën op te halen. Categoriseer deze gegevens en bespreek waarom ze bij elkaar horen. Vraag studenten een andere categorisering te maken. Welke categorisering werkt beter? •• Vraag de student om minimaal drie keer contact te hebben met de opdrachtgever, waar­ bij verschillende voorstellen worden getoetst en verfijnd.

7 van 18

Snelstartgids bij het Basisboek legal design

Tip: Maak een eerste ruwe schets van je lesplan Je hebt nu wat basiskennis, ideeën en vragen. Maak een eerste ruwe schets van hoe een les of lesmodule eruit zou kunnen zien. Doe dit bijvoorbeeld met een opsomming van stappen, een tekening of ruwe indeling van de ka- lender of een les. Deze schets pas je in de loop van de tijd aan op basis van nieuwe inzichten, of je maakt nieuwe schetsen. Vernieuw Een nieuw product, een nieuwe methode of een nieuwe onderwijsaanpak kan als een ver­ storing worden gezien van het bestaande onderwijs. Pak daarom een vraagstuk op dat in het huidige onderwijs blijft liggen of helemaal niet aan bod komt. Of ga uit van bijvoorbeeld een nieuwe invalshoek op bestaande beroepsproducten, zoals de begrijpelijkheid van een juridische brief voor iemand met laaggeletterdheid. Dit past ook bij de ontwerpbenadering waarin je bijvoorbeeld een nieuw product of nieuwe dienst ontwikkeld, een juridische brief verbetert of nieuwe inzichten ontwikkelt ten opzichte van klanten en hun (rechts)behoef­ ten. Legal design is daarmee iets nieuws met een eigen toegevoegde waarde en vult het bestaande curriculum aan. De volgende adviezen zijn daarbij behulpzaam: •• Speel in op (nieuwe) trends en ontwikkelingen waarbij juridische vraagstukken een rol spelen. •• Pak problemen en vraagstukken op die anders blijven liggen. •• Werk interdisciplinair samen met bijvoorbeeld niet-juridische opleidingen. Dit is in veel opleidingen nog nieuw en zorgt voor nieuwe perspectieven in projecten en het onder­ wijs. •• Breng steeds nieuwe vraagstukken uit de praktijk in het onderwijs in. •• Deel oplossingen en laat de successen zien. •• Laat studenten meepraten over de introductie en de inrichting van het legal design­ onderwijs. •• Neem ook als docent een beginnershouding aan en zie de wereld steeds als nieuw. Er is altijd iets wat je nog kunt leren of verbeteren. Tip: Maak het waardevol en concreet Het is belangrijk dat een opdrachtgever uit het werkveld, de student, de op- leiding en jijzelf steeds meer gaan zien wat het oplevert als je een probleem oplost. Je kunt de volgende vragen tijdens een ontwerpproces stellen om dit steeds concreter te maken: • Probleem: ʻWat lijkt hier het probleem te zijn?’ • Resultaten & waarden: ‘Wat brengt het je of wat levert het op als het pro- bleem zou zijn opgelost?’ • Ontwerpvraag: ‘Hoe zou je deze waarden en resultaten kunnen creëren?’

Zo verleg je de focus van het probleem naar de waardeontwikkeling.

8 van 18

Snelstartgids bij het Basisboek legal design

Werk interdisciplinair samen Veel onderwijs is opgedeeld in specialisaties met eigen doelen, leer- en werkmethoden en praktijkomgevingen. De praktijkproblemen en -vraagstukken waarop legal design zich richt, zoals toegankelijkheid van het recht, juridische technologie, het welzijn van de rechtzoeken­ de en het wegnemen van drempels in het systeem, kennen de scheidslijnen van deze speci­ alisaties soms niet. Bovendien ligt een toegankelijke oplossing van een juridische casus vaak in een combinatie van juridische en niet-juridische elementen zoals ICT, een website, taalge­ bruik en een andere manier van organiseren. Een interdisciplinaire samenwerking verrijkt de kijk op problemen en oplossingen en zorgt ervoor dat waarden als toegankelijkheid, recht­ vaardigheid, welzijn, autonomie en menselijke waardigheid in alle facetten van een oplossing worden doorgevoerd. De volgende adviezen zijn daarbij behulpzaam: •• Zoek een externe praktijkpartner, bijvoorbeeld een mkb-vereniging, een gemeente of advo­ catenkantoor, waarbij alle afzonderlijke specialisaties en beroepsproducten samenkomen. •• Ontwikkel een estafetteproces waarin een ontwerp bijvoorbeeld start bij HBO-Rechten, doorontwikkeld wordt in een businessopleiding en in de praktijk wordt gebracht in een ICT-opleiding. •• Richt vrije onderwijsruimte in, bijvoorbeeld in bepaalde weken van het jaar, waarin stu­ denten van verschillende opleidingen met elkaar kunnen samenwerken. •• Breng juridische vraagstukken onder de aandacht bij niet-juridische opleidingen. Vraag bijvoorbeeld wat een bepaalde oplossing betekent voor de privacy, welke mensenrechten hiermee onder druk komen te staan en of het een rechtvaardige oplossing is. Tip: Wie in jouw netwerk zou je hierbij kunnen helpen? Zowel binnen je eigen werkkring als buiten je organisatie ken je waar- schijnlijk mensen die het leuk, interessant en waardevol zouden vinden om samen te werken en te leren. Waardeer de kennis en perspectieven van anderen Als jurist vraag je je misschien af hoe een niet-jurist kan bijdragen aan een juridisch vraagstuk. In legal design is het echter belangrijk om begrip te ontwikkelen van anderen, inzicht te krij­ gen in een probleem en uitzicht te ontwikkelen op oplossingen. De doelgroep en de andere betrokkenen, zowel (juridisch) specialisten als leken, hebben waardevolle, vaak unieke per­ spectieven die belangrijk zijn voor het ontwerpproces. De focus in het ontwerpproces ligt op nieuwe kennis en inzichten ontwikkelen om zo tot een oplossing te komen (bijvoorbeeld een verbetering, vernieuwing, verandering, herstel, vergoeding of straf). Een open en nieuwsgierige houding zorgt ervoor dat je deze kennis en inzichten snel kunt ontwikkelen en dat eenieder daarin begrepen en gehoord wordt. De volgende adviezen zijn daarbij behulpzaam: •• Breng studenten in een vraag- en onderzoeksmodus. Stel als docent ook veel vragen en breng de student steeds (terug) naar een uitdaging: ‘Wat is hier het probleem of wat lijkt het probleem te zijn?’, ‘Hoe zou dit probleem kunnen zijn ontstaan?’, ‘Wat als het pro­ bleem of vraagstuk zou zijn opgelost?’ en ‘Hoe zou je dit kunnen aanpakken?’ •• Waardeer antwoorden in het licht van het ontwerpproces: ‘Hoe brengt jouw antwoord de klant en het ontwerpproces verder?’ •• Onderbreek een discussie op het moment dat er een tegenstelling lijkt te ontstaan of het onderwerp lijkt te veranderen. Stel vervolgens de vraag: ‘Wat vind jij hier belangrijk of waarom is dit belangrijk voor jou?’

9 van 18

Snelstartgids bij het Basisboek legal design

•• Vraag de leden van een groep om vooral naar elkaar te luisteren. Het nieuwe komt van een ander; alles wat jij te vertellen hebt, weet je al. •• Creëer gezamenlijkheid, bijvoorbeeld door allemaal met een nieuwe methode aan de slag te gaan, naar een gezamenlijk eindresultaat toe te werken of te werken aan de onderlinge relaties.

Tip: Zet eens bewust een ‘andere bril’ op Je kunt jouw kennis voeden met het basisboek, artikelen en deze snel- startgids. Een andere manier om kennis op te doen, is bewust een ‘andere denkbeeldige bril’ opzetten. Neem bijvoorbeeld een term, een stap van een methode, een vraag of probleem als uitgangspunt voor een bepaalde tijd, zoals 10 minuten of de tijdsduur van een agendapunt in een vergadering. Observeer je omgeving met dit uitgangspunt en wijzig dat vervolgens be- wust. Wat ervaar je? Zie ook figuur 4.1 en opdracht 5.3 in het basisboek. Resultaten die je hieruit mag verwachten Van het gebruik van het basisboek, deze snelstartgids en de websites www.coutinho.nl/­ legaldesign en www.basisboeklegaldesign.nl kun je de volgende resultaten verwachten: •• snel kunnen starten met legal design in het onderwijs en de professionele praktijk; •• je eigen leerplan, stijl en meerwaarde kunnen ontwikkelen; •• lessen kunnen vormgeven; •• handvatten voor een succesvolle introductie van legal design in het onderwijs; •• nieuwe kennis, inzichten en mogelijkheden op het gebied van legal design; •• inspiratie en enthousiasme; •• een succesvolle bijdrage aan toegankelijk recht. Een succesvolle praktijkopdracht Samenwerken met praktijkopdrachtgevers en/of rechtzoekenden geeft vaak extra uitdagin­ gen in de planning, organisatie en uitvoering. Goede uitkomsten van praktijkopdrachten zijn dikwijls te herkennen aan de volgende kenmerken: •• de opdrachtgever/rechtzoekende is geholpen en tevreden met het eindresultaat en aan­ wezig bij de beoordelingssessie; •• meerdere interacties (telefonisch, e-mail, chat of face to face) en overlegmomenten met de opdrachtgever/rechtzoekende en binnen de projectgroep; •• alle studenten in de groep kunnen het essentiële verhaal vertellen; •• eenvoudige logica, beargumenteerde keuzes, samenhang in het geheel en de details; •• heldere eindconclusies/adviezen; •• reflecties tijdens en op het proces zijn onderdeel van het verhaal/de presentatie; •• geschreven voor de opdrachtgever/rechtzoekende: relatie met zijn praktijk, activerend, aantrekkelijk perspectief, eenvoudig toe te passen/te gebruiken; •• het aantal iteraties van een design of designstap(pen); •• het aantal malen dat een idee/oplossing/product is heroverwogen en veranderd; •• het aantal uren dat aan het project is besteed. Hierna wordt een aantal handreikingen gedaan om tot goede resultaten te komen en deze te beoordelen:

10 van 18

Snelstartgids bij het Basisboek legal design

De beoordeling, zowel voor individuele als groepsprojecten, kun je doen met een verslag en/ of ontwerplogboek en/of een presentatie. Vragen die je in een beoordelingssessie kunt stel­ len, zijn bijvoorbeeld: •• Welke inzichten heb je verzameld over de opdrachtgever/rechtzoekende?

•• Met welke beperkingen moest je rekening houden? •• Kun je de uitdaging(en) van jullie project samenvatten? •• Waaraan moest de oplossing voldoen?

•• Welke alternatieve probleemdefinities hebben jullie overwogen? •• Wat kun je vertellen over de toekomstplannen van de opdrachtgever? •• Hoe hebben jullie samengewerkt? •• Op welke momenten zijn jullie van het plan afgeweken en hebben jullie de werkwijze aangepast? •• Welke verschillende kwaliteiten van je medestudenten kun je noemen? •• Hoe heeft jouw leerdoel/perspectief bijgedragen aan het eindresultaat? •• Hoe draagt jullie oplossing bij aan de doelen van de opdrachtgever? •• Hoe is het commentaar van de opdrachtgever in het eindresultaat verwerkt? •• Waardoor werd jullie ontwerp steeds beter? •• Hoe denk je dat jullie oplossing de praktijk van de opdrachtgever zal veranderen? •• Waar verschilden jullie van mening en hoe heb je dat opgelost? •• Hoe heeft jullie oplossing het welzijn, de rechtvaardigheid en de menselijke waardigheid van de opdrachtgever op de lange termijn versterkt? Het gebruik van rubrics De leerdoelen en de beoordelingsaspecten kun je vormgeven met rubrics, een beschrijving van criteria en niveaus. Door uitkomsten concreet te verwoorden en criteria te geven voor uitkomsten, kunnen verwachtingen worden gemanaged. Zeker bij beginnende legal desig­ ners geeft dit richting. Bovendien biedt het de docent houvast bij het (consistent) beoor­ delen en kunnen studenten hiermee reflecteren op de voortgang en de uitkomsten. Het bespreken van de rubrics met collega-docenten en studenten kan tevens bijdragen aan het begrip van legal design en maakt duidelijk wat er nodig is om een goed resultaat te behalen.

11 van 18

Snelstartgids bij het Basisboek legal design

Voorbeeld rubrics Leerdoel Juridische tekst- analyse De rechtspositie van de rechtzoe-

Beoordelingsaspect Goed

Voldoende

Onvoldoende

De rechtspositie is vastgesteld door het toepasselijke recht en overige relevante juridische bronnen toe te passen en op de vragen wordt ant- woord gegeven Het taalgebruik in het design is (waar nodig) op taalniveau B1 Het is duidelijk wat de rechtzoekende belangrijk vindt (waar- den) en waar deze naar streeft (resulta- ten) Er is een heldere relatie tussen inzicht in de rechtzoekende en zijn situatie en het gekozen ontwerp Het design vervult de behoefte(n) van de rechtzoekende

De rechtspositie is volledig en correct vastgesteld aan de hand van de wet en overige juridische bronnen

De rechtspositie is voldoende vastge- steld, maar een of meerdere wettelijke bepalingen of een of meerdere juridische bronnen zijn niet of niet juist toegepast of een vraag is onjuist beantwoord Het taalgebruik in het design is groten- deels op taalniveau B1 De gewenste resul- taten en waarden zijn voor de rechtzoeken- de op de belangrijk- ste punten begrijpe- lijk beschreven Het ontwerp beant- woordt niet of niet volledig aan een van de behoeften of de relatie tussen het ontwerp en het in- zicht in de rechtzoe- kende is niet volledig helder

Meerdere vragen zijn niet of onvolledig beantwoord en/of de wet of meerdere ju- ridische bronnen zijn niet juist toegepast

kende in kaart brengen in de gegeven casus

Toegankelijk maken

Het taalgebruik in het design is volledig op taalniveau B1 De gewenste resul- taten en waarden zijn voor de rechtzoeken- de helder en volledig beschreven Het ontwerp past bij de rechtsbehoeften en is gebaseerd op heldere inzichten in de rechtzoekende en zijn situatie

Het taalgebruik in het design is te wei- nig op taalniveau B1 De gewenste resul- taten en waarden zijn voor de recht- zoekende onvolledig of onbegrijpelijk beschreven Het ontwerp beant- woordt op meerdere punten niet of onvol- ledig aan de behoef- ten of de relatie tussen het ontwerp en het inzicht in de rechtzoekende is op belangrijke punten niet helder

De behoefte(n) van de rechtzoekende in de casus in kaart brengen en een begrijpelijk en gebruiksvriendelijk ontwerp maken

Op www.basisboeklegaldesign.nl vind je diverse andere manieren om tot resultaten en beoordelingen te komen.

Tip: Wat zou je nu al als een succes kunnen formuleren? Nu je hier in de snelstartgids bent gekomen, wat zou je nu al als resultaat of resultaten kunnen formuleren? Welke voorbeelden zou je kunnen geven van succesvolle resultaten? Deze vragen kun je ook aan je studenten stel- len.

12 van 18

Snelstartgids bij het Basisboek legal design

Waarden die hiermee worden bevorderd Studenten, rechtzoekenden, docenten en praktijkpartners zien de zaken die zij belangrijk en waardevol vinden graag terug in het ontwerp en het ontwerpproces. Wat vinden deze be­ langhebbenden belangrijk en wat betekent dit voor het ontwerp van bijvoorbeeld een les of het curriculum in het onderwijs? Zet werkvormen, methoden en technologie in die passen bij de waarden die je wilt bevorderen. Een aantal voorbeelden: •• Als toegankelijkheid voor iedereen belangrijk is, houd je rekening met alle mogelijkheden en beperkingen van mensen. •• Als rechtvaardigheid belangrijk is, besteed je aandacht aan de context, de ethische uit­ gangspunten en het afzetten van ideeën en feiten tegen normen en waarden. Waarden die met het basisboek en deze handleiding worden bevorderd, zijn onder andere het cen­ traal stellen van de mens en zijn (rechts)behoeften, toegankelijk recht, rechtvaardigheid, welzijn, autonomie en menselijke waardigheid. •• Als nabijheid bijvoorbeeld belangrijk is, kies je een lokale oplossing in de wijk. Als afstand en reistijd belangrijk zijn, kies je bijvoorbeeld voor een digitale oplossing. •• Als een groot aantal perspectieven bij elkaar moet komen, kies je een werkvorm waarbij veel naar elkaar geluisterd wordt of snel verschillende ideeën worden uitgewerkt, vergele­ ken en besproken. •• Als inspiratie en vernieuwing belangrijk zijn, kies je bijvoorbeeld voor een bedrijfsbezoek en een brainstormsessie met de opdrachtgever. •• Als de verwachte impact groot is, pak je het bijvoorbeeld programmatisch of projectma­ tig aan met verschillende disciplines en verschillende reflectierondes. De inbreng van een ontwerper wordt voor een belangrijk deel gestuurd door persoonlijke waarden. Wat vind jij belangrijk? Wanneer kom jij in een ongemakkelijke situatie in actie? Ben je ondernemend of meer afwachtend van aard? Ga je voor kortetermijnwinst of voor houdbaarheid op de lange termijn? Wat vind jij dat anderen over jou moeten weten? Waar hecht je waarde aan en wat bewaar je daarom wel en wat niet? Wat trekt je in anderen aan? Ga jij door als je ergens in gelooft en niemand met je lijkt mee te gaan? Waarbij loop jij weg? Wat vind jij belangrijk in je leven en werk? Welke waarde iets voor jou of iemand anders heeft, wordt vaak pas duidelijk wanneer je het een met het ander vergelijkt of het in een bepaalde context plaatst. Water heeft als je dorst hebt in de woestijn een andere waarde dan in een waterrijk gebied. En de hoogte van het griffierecht kan voor iemand met een smalle beurs belangrijker zijn dan voor iemand met een goed gevulde beurs. Bij de een staat de klantrelatie voorop, bij de ander het volgen van gestandaardiseerde procedures. Ethiek speelt hierin een belangrijke rol (zie het basisboek pa­ ragraaf 1.7). Je kunt jouw waarden bewust inzetten om een verschil te maken, maar ze spelen vaak ook onbewust een rol in je ontwerp. Leer jezelf daarin kennen. Zie in het basisboek paragraaf 1.4 en 1.5, opdracht 5.5 en deel III. Tip: Ontwerp je eigen schaal met waardevolle sprongen Eerder is het voorbeeld van de rubrics gegeven met leerdoelen en de niveaus onvoldoende, voldoende en goed. Je kunt bij elk niveau bepalen welke didactische strategie geschikt is om een student naar een volgend niveau te brengen. Je kunt daartoe ook je eigen niveauschaal ontwerpen die je toepast op een les, module of curriculum.

13 van 18

Snelstartgids bij het Basisboek legal design

Hier volgen enkele handvatten om je eigen niveauschaal in een tabel te ontwerpen. Doorloop de volgende stappen: 1 T eken een horizontale lijn voor de niveaus en verdeel deze in een aantal gelijke delen. Experimenteer bijvoorbeeld met drie, vijf of meer niveaus. 2 T eken een of meerdere regels onder deze schaal en geef elke regel een naam die bijvoorbeeld het niveau, de leerdoelen, de houding/het gedrag van de student en de belangrijkste kenniscomponenten kenmerkt. 3 L eef je in de student in en beschrijf bijvoorbeeld zijn leerstijl, zijn ideeën over mogelijkheden en beperkingen, passende probleemsituaties en casussen. Beschrijf hoe een student op een bepaald niveau omgaat met mogelijkheden, beperkingen en situaties. 4 B epaal je didactische strategie. Welke leerdoelen passen bij dit niveau? Welke vorm van overdracht en begeleiding passen daarbij? Welke mid- delen zet je in? Et cetera. Op www.basisboeklegaldesign.nl vind je voorbeelden van een aanpak voor de niveaus van beginner tot gevorderd en expert om waardevolle sprongen te maken.

Aan de hand van het voorgaande kun je de leeromgeving ontwerpen en keuzes maken met betrekking tot bijvoorbeeld:

Leeromgeving

Kenmerken

Startpunt

gegeven

vrije keuze

Praktijk

theoretische casus opdrachtgever

Proces

gestructureerd

ongestructureerd

Leerdoelen

concreet

richtinggevend

Uitdaging

klein

groot

Scope

een discipline

meerdere disciplines

Ruimte

beperkt

vrij

Autonomie

begeleid

zelfsturend

Media

analoog

digitaal

Opdracht Toetsing Planning

individueel

groep

tentamen

reflectieverslag

gepland

ongepland

Support

veel

weinig

Groep

monodisciplinair

interdisciplinair

14 van 18

Snelstartgids bij het Basisboek legal design

In deze snelstartgids en in het basisboek is ‘in vogelvlucht’ een overzicht gegeven van het thema legal design en van de belangrijkste onderdelen. Deze zijn uitgewerkt in de designfor­ mule wat + hoe + doen => resultaten & waarden. Met wat kennis en ervaring kun je steeds meer met de afzonderlijke onderdelen spelen en de toegankelijkheid van het recht op steeds meer niveaus bevorderen. Zie ook hoofdstuk 7 van het basisboek. Aan de slag Mindset: een set aan ideeën, overtuigingen, aannames en denkwijzen; de instelling waarmee een probleem of vraagstuk wordt benaderd.

De ervaring leert dat zowel docenten als studenten in het juridische domein verrast zijn over de capaciteiten en creatieve vermogens van studenten en de uitkomsten van legal design­ projecten. Een student vertelde:

‘Ik was in het begin heel sceptisch tegenover legal design. Ik dacht: dat gaat alleen maar over plaatjes tekenen. Maar een lange tekst toegan- kelijk maken is toch wel goed. In plaatjes en in teksten op B1-niveau. Dat was niet altijd makkelijk, omdat je steeds moest denken aan het woordgebruik en soms andere woorden moest vinden. Het werkt wel heel fijn in het contact met klanten. Je zit snel op dezelfde lijn. Ik vond het uiteindelijk een leuker vak dan eerst gedacht.’ Een belangrijke factor in het succesvol introduceren van legal design in het onderwijs is de mindset van de docent en de overige betrokkenen. Met het basisboek en deze snelstartgids wordt een mindset bevorderd waarin de mens centraal staat en waarin leren, innoveren en samenwerken met verschillende disciplines vanzelfsprekend zijn. Je kunt spreken van een designersmindset, een juridische mindset, een vernieuwingsmindset, de oplossingsgerichte mindset, et cetera. Als (beginnend) legal designer en legal designdocent is het belangrijk om de mindset van een designer aan te nemen en te onderzoeken. Doe en denk als een designer. En als je daar nog geen idee van hebt, begin dan gewoon met deze snelstartgids en het basisboek. Onderzoek ook eens je omgeving. Veel daarvan is ontworpen. Vraag je bijvoorbeeld af hoe, waarom, waarmee, et cetera. In paragraaf 4.3 van het basisboek vind je aanwijzingen en tips om deze mindset aan te nemen en te ontwikkelen. Inspiratie en betekenisgeving zijn daarin belangrijk.

Twee professionals vertelden:

‘Ik vond het van begin af aan interessant en heel leuk. Ik heb het er thuis veel over gehad en de werkgever van mijn vrouw, ze werkt bij de gemeente, werd er enthousiast over en wil zeker verder met de legal designmethoden. Het is het doel van de werkgever om het individu cen- traal te stellen. Aan het verduidelijken en het toegankelijk maken van het recht wordt nu veel aandacht gegeven.’

15 van 18

Snelstartgids bij het Basisboek legal design

‘Ik werkte bij een rechtsbijstandsverzekering en daar merkte je dat ju- risten vooral zelf voor de klant bepaalden wat er moest gebeuren en de confrontatie aangingen met de tegenpartij. Met legal design kijk je veel meer naar wat de behoeften van de klant zijn. En als de relatie met de andere partij belangrijk is, kijk je ook naar andere manieren van oplos- sen.’ Het is belangrijk om gedrag te herkennen dat het leren, innoveren en samenwerken en het toegankelijk maken van het recht bevordert. En ook om de eigen mindset, de eigen houding en het eigen gedrag ten aanzien van legal design te onderzoeken. Voorbeelden van houdin­ gen, gedragingen en mindset zijn: •• Je gaat aan de slag om te ontdekken (achteruit kijken en vooruit vinden) en ontwikkelt relevante inzichten. Je ziet leerpunten als uitbreiding van de eigen mogelijkheden. •• Je staat open voor nieuwe informatie uit diverse bronnen en je bent nieuwsgierig. •• Je past de werkwijze aan de situatie, vraag of probleem, doel, doelgroep en mogelijkheden aan. •• Je experimenteert met nieuwe kennis, methoden en tools en stelt bestaande kennis, me­ thoden en tools ter discussie. •• Je waardeert anderen en kunt goed omgaan met andere standpunten, ideeën, normen en waarden. •• Je ontwikkelt zelfkennis en eigenheid vanuit persoonlijke leerdoelen en interesses. •• Je reflecteert regelmatig op het proces, de samenwerking, persoonlijke vaardigheden, resultaten en waarden. •• Je benoemt welke informatie (bijvoorbeeld kennis, feiten en ideeën) aanwezig is en welke ontbreekt. Je kunt ook met ontbrekende informatie voortgang maken. •• Je vindt nieuwe invalshoeken als een proces vastloopt of dreigt vast te lopen. Je formu­ leert een probleem of oplossing eventueel op alternatieve wijze. •• Je bent oplossingsgericht en kijkt ook naar het vervolg en de gevolgen als de oplossing is overgedragen aan de klant. Op www.basisboeklegaldesign.nl vind je onder andere meer informatie en handreikingen over: •• de mindset; •• het startniveau en de eindtermen bepalen; •• (persoonlijke) leerdoelen formuleren; •• de houding en rol van de docent op de verschillende kennis- en vaardigheidsniveaus;

•• kerncompetenties en niveaus; •• (ontwerp)methoden en tools;

•• andere en nieuwe manieren van werken; •• de leeromgeving en online samenwerken; •• een leerplan maken; •• succesvol legal design introduceren in je organisatie; •• beroepsprofielen, functies en rollen;

•• een ontwerplogboek bijhouden; •• een reflectieverslag schrijven; •• voorbeeldlessen.

In blogs worden bovendien handvatten, voorbeelden en tips gegeven.

16 van 18

Snelstartgids bij het Basisboek legal design

Wil je zelf iets delen of heb je vragen of suggesties, stuur deze dan naar: info@basisboeklegaldesign.nl

Ga vooral (praktisch) aan de slag en ontwerp steeds nieuwe oplossingen voor problemen en vraagstukken die je tegenkomt. Gebruik het basisboek en de aanvullende materialen om je ontwerpkennis en -vaardigheden in het recht te ontwikkelen. Wat hebben we aan het recht als het niet toegankelijk is?

17 van 18

Snelstartgids bij het Basisboek legal design

Over de auteurs

Ineke van den Berg is lector Toegankelijkheid van het Recht bij Hogeschool Inholland in Rotterdam. Om de toegang tot recht te verwezenlijken is een human-centered legal design lab opgezet, waarbinnen zo veel mogelijk in interdisciplinair verband wordt gewerkt aan laagdrempelige oplossingen voor de rechtsbehoeften van burgers. Studenten, onderzoekers en mensen uit de praktijk werken hierin samen. Contact: ineke.vandenberg@inholland.nl Peter van den Heuvel is onder meer ondernemer, docent en designer. Hij krijgt vaak de hoe-dan-vraag vanuit het bedrijfsleven, overheidsprojecten en het onderwijs. Hij ontwerpt manieren om deze vraag vanuit verschillende kennisbronnen, disciplines, zienswijzen en rollen te beantwoorden. Leren, innoveren en samenwerken vormen in zijn werk een rode draad, waarbij hij focust op waarden als rechtvaardigheid, welzijn, menselijke waardigheid en een plezierige werkomgeving. Contact: contact@in-visie.nl en info@basisboeklegaldesign.nl

18 van 18