Jongeren met psychische problemen op weg naar een opleiding - Lies Korevaar, Jacomijn Hofstra

Jongeren met psychische problemen op weg naar een opleiding

Praktijkboek Begeleid Leren voor zorg- en onderwijsprofessionals

Lies Korevaar (red.) Jacomijn Hofstra (red.) Franca Hiddink Jeannette Koning Jisca Kuiper Anja Manse Jan Willem Stolk Jorien van der Velde Burak Yilmaz

bussum 2024

Korevaar_jongeren-met-psychische-problemen_2e-import.indd 3

17/06/2024 15:38

www.coutinho.nl/jongerenmetpsychischeproblemen Je kunt aan de slag met het studiemateriaal bij dit boek. Dit materiaal bestaat uit opdrachten bij elk hoofdstuk en invulbare werkbladen.

© 2024 Uitgeverij Coutinho bv Alle rechten voorbehouden.

Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gege vensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of op enige andere manier, zonder vooraf gaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van reprografische verveelvoudigingen uit deze uitgave is toe gestaan op grond van artikel 16h Auteurswet 1912 dient men de daarvoor wettelijk ver schuldigde vergoedingen te voldoen aan Stichting Reprorecht (www.reprorecht.nl). Voor de readerregeling kan men zich wenden tot Stichting UvO (Uitgeversorganisatie voor Onderwijslicenties, www.stichting-uvo.nl). Voor het gebruik van auteursrechtelijk beschermd materiaal in knipselkranten dient men contact op te nemen met Stichting PRO (Stichting Publicatie- en Reproductierechten Organisatie, www.stichting-pro.nl).

Uitgeverij Coutinho Postbus 333 1400 AH Bussum info@coutinho.nl www.coutinho.nl

Omslag: Coco Bookmedia, Amersfoort Foto omslag: © Adobe Stock Foto’s figuur 3.2: © Tiny Bijvoet, met medewerking van Wim Bijvoet en Jennifer Obdam Noot van de uitgever Wij hebben alle moeite gedaan om rechthebbenden van copyright te achterhalen. Per sonen of instanties die aanspraak maken op bepaalde rechten, wordt vriendelijk ver zocht contact op te nemen met de uitgever. De personen op de foto’s komen niet in de tekst voor en hebben geen relatie met het geen in de tekst wordt beschreven, tenzij het anders vermeld is.

ISBN: 978 90 469 0921 8 NUR: 752

Korevaar_jongeren-met-psychische-problemen_2e-import.indd 4

17/06/2024 15:38

Ten geleide Lies Korevaar & Jacomijn Hofstra

Introductie De adolescentie is de levensfase waarin de meeste psychische problemen voor het eerst tot uiting komen (American Psychiatric Association, 2018). Dat kun nen allerlei psychische klachten en aandoeningen zijn, zoals stressklachten en burn-out; depressieve klachten en depressie; angstklachten en -stoornissen. Psychische problemen kunnen leiden tot voortijdig schoolverlaten. Het Cen traal Bureau voor de Statistiek heeft aangetoond dat er een duidelijk verband bestaat tussen het hebben van psychische problemen en de kans op voortijdig schoolverlaten bij adolescenten (CBS, 2021). Psychische problemen kunnen het studeren beïnvloeden (Korevaar et al., 2022); ook kunnen psychische problemen leiden tot een twee keer zo hoog risi co op uitval in het beroeps- en hoger onderwijs (Eisenberg et al., 2009; Hartley, 2010; Hjorth et al., 2016). Hjorth et al. (2016) rapporteerden dat de uitval onder studenten met psychische problemen na vijf jaar ongeveer vijftien procent was, vergeleken met een uitval van acht procent onder studenten zonder psychische problemen. Binnen de groep studenten met een functiebeperking blijken stu denten met autisme, ADHD, psychische beperkingen en functionele beperkin gen de grootste kans te hebben op studie-uitval (Van den Broek et al., 2013). Het niet behalen van een startkwalificatie heeft meestal weer tot gevolg dat de ontwikkeling naar (betaald) werk stagneert. Zo zijn jongeren die vanwege hun psychische problemen voortijdig de school verlaten vaker werkloos en als zij de arbeidsmarkt betreden is dit vaak in laagbetaalde banen. In een samenle ving waarin ‘een leven lang leren’ wordt aanbevolen om bij te kunnen blijven in de maatschappij en scholing een paspoort is voor werk, ligt het belang van leren dan ook voor de hand. Er zijn veel aanwijzingen dat mensen met (langdurige) psychische problemen interesse houden in het volgen van onderwijs. Zo geven jongvolwassenen met psychische problemen aan de wens te hebben om hun opleiding voort te zetten als een eerste stap naar natuurlijkere en bij hun leeftijd passende rollen (Bejer holm & Areberg, 2014; Murphy et al., 2005). In een ander onderzoek geeft twee derde van de mensen met psychische problemen aan een opleiding te willen vol gen (Corrigan et al., 2008). Van de mensen die een dagactiviteitencentrum (dac) bezoeken, meldt 45 procent behoefte te hebben aan educatie, zowel binnen als buiten het centrum (Van Hoof et al., 2000). Er is ook interesse in het volgen van hoger onderwijs (Stein, 2005). Uit een behoefteonderzoek onder 29 mensen met psychische problematiek bleek dat vrijwel alle geïnterviewden interesse hebben in een of meer opleidingen of cursussen. Bijna twee derde van deze geïnterview

Korevaar_jongeren-met-psychische-problemen_2e-import.indd 5

17/06/2024 15:38

den liep bij het realiseren van opleidingswensen echter tegen problemen aan. Vooral het gebrek aan begeleiding bij het zoeken en verkrijgen van een opleiding of cursus, en problemen met de uitkerende instanties en de studiefinanciering vormden belangrijke belemmeringen (Van Erp & Kroon, 2002). Echter, veel jongeren met (langdurige) psychische problemen die hun op leiding willen vervolgen of een opleiding willen beginnen, vinden dit een (te) moeilijke opgave. In de Verenigde Staten heeft men sinds de jaren tachtig daar om, analoog aan Supported Employment-programma’s, Supported Education (Begeleid Leren)-programma’s ontwikkeld. Onder Begeleid Leren wordt ver staan: het begeleiden van mensen met psychische problemen bij het kiezen, verkrijgen en behouden van een reguliere opleiding. Bij Begeleid Leren staat de rol van student/leerling voorop en niet de rol van psychiatrisch patiënt. Dit onderscheidt Begeleid Leren van andere vormen van leren voor mensen met psychische problemen. Om jongeren in Nederland die vanwege hun psychische problemen hun op leiding voortijdig hebben moeten stoppen, te helpen bij het kiezen, verkrijgen en behouden van een reguliere opleiding is in 1999 het eerste Begeleid Leren-pro gramma ontwikkeld bij ROC Zadkine in Rotterdam (Korevaar & Bassant, 1999; Korevaar, 2001). Dit programma heeft in verschillende regio’s navolging gekre gen (Korevaar et al., 2016). Innovatiewerkplaats Begeleid Leren In 2010 heeft het Lectoraat Rehabilitatie van de Hanzehogeschool Groningen de Innovatiewerkplaats (IWP) Begeleid Leren opgericht. De IWP Begeleid Leren ontwikkelt producten en diensten voor en geeft informatie aan jongeren, stu denten, cliënten, familieleden, docenten en hulpverleners over het kiezen, ver krijgen en behouden van een reguliere opleiding. In dit boek richten we ons op de fasen van het kiezen en het verkrijgen van een opleiding. De IWP heeft hier voor diverse methoden (door)ontwikkeld, onder andere de Impulscursus om jongeren met psychische problemen groepsgewijs te begeleiden bij het kiezen en verkrijgen van een opleiding en een openheid-instrument waarmee jongeren bewust kunnen bepalen of zij wel of niet openheid geven over hun psychische problemen op school. Deze en andere methoden worden in dit boek beschre ven. Voor methoden die ingezet kunnen worden om studenten te ondersteunen bij het behouden van een opleiding, verwijzen we naar ons boek Begeleid Leren voor studenten met psychische problemen (Korevaar & Hofstra, 2022). De IWP heeft ook Engelstalig Begeleid Leren-materiaal ontwikkeld. Dit ma teriaal is te vinden op de website www.supportededucation.eu. Op de website is ook de Engelstalige Toolkit Supported Education (Hofstra & Korevaar, 2016) te downloaden. Deze toolkit is inmiddels in zeven talen beschikbaar. Naast de Engelse en Nederlandse versie is de toolkit er ook in het Noors, Zweeds, Portu gees, Tsjechisch en Italiaans.

Korevaar_jongeren-met-psychische-problemen_2e-import.indd 6

17/06/2024 15:38

Voor wie is dit praktijkboek? Jongeren met psychische problemen op weg naar een opleiding is geschreven voor zorg- en onderwijsprofessionals (psychologen, verpleegkundigen, sociaal wer kers, rehabilitatiewerkers, trajectbegeleiders, studentendecanen en studiead viseurs) en relevante anderen die betrokken zijn bij jongeren met psychische problemen. Ook jongeren met psychische problemen die een opleiding willen gaan volgen kunnen hun voordeel doen met het boek. De informatie in dit boek is enerzijds gebaseerd op de ervaringen van jongeren zelf, hun familieleden en direct betrokken medewerkers uit het onderwijs en de ggz; anderzijds is het ge baseerd op onderzoek naar de Begeleid Leren-interventie. Doelstelling In een eerder boek, Begeleid Leren voor studenten met psychische problemen (Ko revaar & Hofstra, 2022), zijn we ingegaan op het begeleiden van studenten met psychische problemen bij het behouden van hun opleiding. Het primaire doel van dit praktijkboek is het verwerven van praktische en toepasbare kennis om jongeren met psychische problemen die vanwege deze problemen gestopt zijn met het volgen van een reguliere opleiding, te begeleiden bij het verkennen, kie zen en verkrijgen van een reguliere opleiding. Het boek richt zich voornamelijk op het individuele proces, maar er is ook begeleiding op groepsniveau mogelijk, zoals de Impulscursus en de cursus Kies keurig (zie hoofdstuk 7). Aangezien er momenteel nog weinig van deze cursus sen beschikbaar zijn, hebben jongeren vanwege (de ernst van) hun problematiek individuele begeleiding nodig. Op die behoefte aan individueel maatwerk bij de begeleiding gaat dit praktijkboek specifiek in, waarbij het verkennen, kiezen en verkrijgen van een reguliere opleiding een centrale plaats inneemt. Natuurlijk volstaat het lezen van een boek niet voor het aanleren van vaar digheden en competenties. Naast het bestuderen van literatuur en theorie zijn ook het uitvoeren van praktijkopdrachten en het bespreken daarvan erg belang rijk. Het leren toepassen van de beschreven Begeleid Leren-instrumenten ver eist oefening. Om goed te kunnen oefenen met de beschreven instrumenten, is er extra materiaal beschikbaar op de bijbehorende website (www.coutinho.nl/ jongerenmetpsychischeproblemen). Het gaat niet alleen om het aanleren van een bepaalde attitude en methodieken, maar ook om het omgaan met ingesle ten reflexen (gedachten als ‘dat kan deze jongere niet’, ‘daar beginnen we niet aan’ of ‘daar is deze jongere veel te ziek/beperkt/moeilijk voor’), de als goede be doelingen verpakte ‘beter-wetenreflex’ en de neiging om de verantwoordelijk heid over te nemen (Van Wel et al., 2014). De professional kan leren om vanuit een ander perspectief te kijken en handelen: niet vanuit probleembeheersing, maar vanuit het ondersteunen van wensen, krachten en groeimogelijkheden bij (kwetsbare) jongeren.

Korevaar_jongeren-met-psychische-problemen_2e-import.indd 7

17/06/2024 15:38

Opzet Dit boek bestaat uit drie delen. In het eerste deel wordt allereerst in hoofdstuk 1 de omvang van de problematiek beschreven en wordt ingegaan op de belem meringen die jongeren met psychische problemen ervaren bij het terugkeren naar school. Vervolgens wordt in hoofdstuk 2 de Begeleid Leren-methode uit eengezet. Het tweede deel gaat in op de methodieken. In hoofdstuk 3 wordt het starten van het proces en het bondgenootschap beschreven, en in hoofdstuk 4 het verkennen van de opleidingswens. In hoofdstuk 5 staat het individueel kiezen en verkrijgen van een opleiding centraal. In hoofdstuk 6 bespreken we een dilemma dat veel jongeren bezighoudt voordat zij weer naar school gaan: moet ik op school wel of niet open zijn over mijn psychische problemen? Deel 2 wordt afgesloten met een intermezzo. Deel 3 begint met hoofdstuk 7, waar in het groepsgewijs kiezen en verkrijgen van een opleiding worden behandeld. Daarna wordt in hoofdstuk 8 een good practice van Begeleid Leren beschreven: De Windroos. De Windroos in Amsterdam en Leiden is een organisatie die Be geleid Leren als missie heeft. In hoofdstuk 9 volgt een andere good practice: De Fjord, onderwijs voor jongeren met ernstige gedragsproblematiek. Het boek wordt afgesloten met hoofdstuk 10 over de implementatie van Begeleid Leren in de eigen organisatie. Online studiemateriaal Op www.coutinho.nl/jongerenmetpsychischeproblemen vind je het online stu diemateriaal bij dit boek. Dit materiaal bestaat uit: ƒ opdrachten bij elk hoofdstuk; ƒ invulbare werkbladen. Tot slot Begeleid Leren kan de verbindende schakel vormen tussen zorg en onderwijs (zie de figuur hierna). Hierbij is het belangrijk dat de onderwijs- en de ggz-we reld elkaar leren kennen en nauwer met elkaar samenwerken. Begeleid Leren Ggz/jeugdzorg Onderwijs

Patiënt/cliënt

Student

Begeleid Leren als verbindende schakel tussen zorg en onderwijs

In de ggz heeft de jongere de rol van patiënt/cliënt, in het onderwijs de rol van student. De functie van Begeleid Leren is om de jongere met psychische proble men vanuit de rol van burger te benaderen (welke rol(len) wil je nog vervullen en waarmee kunnen wij je helpen deze te bereiken?) en te helpen deze burger rol(len) van eigen keuze op een van de vier levensterreinen (wonen, werken, le

Korevaar_jongeren-met-psychische-problemen_2e-import.indd 8

17/06/2024 15:38

ren of socialiseren) te verkrijgen. In het geval van leren is dit het verkrijgen van de studentenrol binnen een reguliere onderwijssetting. Hoewel leren een opzichzelfstaand terrein is, is er ook samenhang met de terreinen wonen, werken en sociale contacten. Een goede en veilige thuissi tuatie is essentieel voor de student. Een rustige plek om huiswerk te maken is belangrijk. Veel mensen met psychische problemen kiezen voor een oplei ding, omdat die de kansen op de arbeidsmarkt vergroot. Er vinden verwijzingen plaats vanuit arbeidsrehabilitatie en -integratieprojecten naar (beroepsgerichte) opleidingen. Ondersteunende sociale contacten blijken van groot belang te zijn voor het welslagen van de studie (Collins et al., 2000). Naast deze samenhang dienen jongeren met psychische problemen vaak vaardigheden aan te leren om met succes en tevredenheid te kunnen wonen, werken of sociale contacten te onderhouden. Deze vaardigheden of ervaringen worden informeel of formeel ontwikkeld binnen een reguliere opleidingssitu atie. Gaat het om samenwerking bij leren, dan moeten de familie, de instan ties voor arbeidsre-integratie, uitkeringen en studiefinanciering, maar vooral de jongere zelf bij het proces worden betrokken. De behoeften aan ondersteuning van deze laatste groep vormen de basis van ieder Begeleid Leren-programma; jongeren dienen dan ook vanaf het begin betrokken te zijn bij het opzetten, uit voeren en evalueren van een dergelijk programma. Met dit boek hopen we het handelingsrepertoire van de betrokken profes sionals zodanig te vergroten dat zij jongeren (en volwassenen) met psychische problemen adequaat kunnen begeleiden bij het verkennen, kiezen en verkrijgen van een reguliere opleiding. NB Omwille van de inclusiviteit gebruiken we in dit boek ‘hij’ en ‘zij’ door elkaar heen. Waar één persoonlijk voornaamwoord staat, kan ook een ander worden gelezen. Er is niet voor de (non-binaire) meervoudsvorm gekozen, omdat we het ‘wij versus zij’-denkbeeld willen vermijden. NB2 We hanteren in het boek het begrip ‘psychische problemen’ en niet ‘psychia trische diagnoses en/of stoornissen’ (hoewel daar wel sprake van kan zijn). Als dit in de context wel het geval is, dan spreken we van een ‘psychische aandoening’.

Korevaar_jongeren-met-psychische-problemen_2e-import.indd 9

17/06/2024 15:38

Inhoud

Deel 1 Algemeen

1 Introductie

17 17 19 20 21 22 24 26 28 28 29 31 32 34 36 37 38 38 40 31 45 46 47 51 53 56 59

1.1 1.2 1.3

Inleiding

Psychische problemen en voortijdig schoolverlaten

Belemmeringen bij het kiezen en verkrijgen van een opleiding

1.3.1 Persoonlijke belemmeringen

1.3.2 Belemmeringen in de onderwijsomgeving 1.3.3 Belemmeringen in de sociale omgeving

1.4 1.5 1.6 1.7

Relatie onderwijs en werk

Relatie onderwijs en persoonlijk en maatschappelijk herstel

Begeleid Leren

Tot slot

2 Begeleid Leren

2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 2.6 2.7 2.8

Inleiding

Geschiedenis van Begeleid Leren

Uitgangspunten en waarden van Begeleid Leren

Fasen en doelgroep van Begeleid Leren

Selectiecriteria

Deskundigheid van de professional

Begeleid Leren-onderzoek naar de fasen kiezen en verkrijgen

Tot slot

Deel 2 Methodiek

3 Start van het Begeleid Leren-traject

3.1 3.2 3.3

Inleiding

Start

Bondgenootschap

3.3.1 Het scheppen van een band

3.3.2 Coaching

3.4

Tot slot

Korevaar_jongeren-met-psychische-problemen_2e-import.indd 11

17/06/2024 15:38

4 Verkennen van de opleidingswens

61 61 62 63 66 68 70 76 77 77 78 82 82 83 84 85 86 88

4.1 4.2 4.3 4.4 4.5

Inleiding

Het begrip ‘readiness’ Readiness assessment

Readiness bespreken en een vervolgrichting kiezen

Readiness ontwikkelen

4.5.1 Stappenplan readiness ontwikkelen

4.6

Tot slot

5 Kiezen en verkrijgen van een opleiding

5.1 5.2 5.3

Inleiding

Fase van het kiezen Fase van het verkrijgen 5.3.1 Inschrijving 5.3.2 Financiering 5.3.3 Voorbereiding 5.3.4 Ontwikkelingscrisis

5.3.5 Openheid Evaluatieonderzoek

5.4

5.4.1 Experimenteel onderzoek naar het kiezen-onderdeel van de individuele rehabilitatiebenadering 88 5.4.2 Individuele begeleiding bij het kiezen en verkrijgen van een opleiding 88 5.5 Tot slot 89

6 Openheid geven over je psychische problemen op school

91 91 92 93 95 97 97

6.1 6.2

Inleiding

De ‘Vertel ik het wel of vertel ik het niet?’-interventie

6.2.1 ‘Of je het vertelt’ 6.2.2 ‘Wie vertel je het?’

6.2.3 ‘Wanneer vertel je het?’ 6.2.4 ‘Wat vertel je?’ 6.2.5 ‘Hoe vertel je het?’

100 101 101

6.3

Onderzoek

6.4 Tot slot

Intermezzo: praktijkvoorbeeld Firas

103

Inleiding

103 107 108 111

A Verkennen

B Kiezen

C Verkrijgen

Korevaar_jongeren-met-psychische-problemen_2e-import.indd 12

17/06/2024 15:38

Deel 3 Praktijk

7 Groepsgewijs kiezen van een opleiding: Impuls en Kieskeurig

125 125 127 128 128 129 133 134 134 134 135 136 137 137 138 139 139 139 141 143 143 144 144 145 145 149 153 154 155 156 158 159 160 164 166 168 143 151 153

7.1 7.2

Inleiding

De Impulscursus

7.2.1 De deelnemers

7.2.2 Organisatie van de cursus 7.2.3 Inhoud Impulscursus

7.2.4 De begeleiding

7.3

Evaluatieonderzoeken Impulscursus

7.3.1 Impulscursus Rotterdam, Groningen en Utrecht

7.3.2 Impulscursus gemeente Groningen

7.3.3 Ervaringen van cursisten

7.4 Kieskeurig: een keuzecursus voor middelbare scholieren met autisme

7.4.1 Scholieren met problematiek in het autistisch spectrum

7.4.2 De opzet van de cursus

7.4.3 De werkwijze 7.4.4 De begeleiding

7.4.5 Specifieke aanpassingen voor scholieren met ASS

7.5 7.6

Evaluatie Kieskeurig

Tot slot

8 Good Practice De Windroos

8.1 8.2

Inleiding

Ontstaansgeschiedenis en organisatie

8.2.1 Doelstelling en visie

8.2.2 Deelnemers 8.2.3 Deskundigheid

8.3 8.4 8.5

Activiteiten

Evaluatie en resultaten

Tot slot

9 Good practice Yulius Onderwijs: vso De Fjord

9.1 9.2 9.3

Inleiding

Geschiedenis De Fjord (Youz)

Yulius Onderwijs

9.4 Schakelklastraject

9.4.1 Praktijkvoorbeeld Schakelklastraject 9.4.2 Bevindingen Schakelklastraject

9.5

MBO-YOU

9.5.1 Praktijkvoorbeeld MBO-YOU 9.5.2 Bevindingen MBO-YOU

9.6

Tot slot

Korevaar_jongeren-met-psychische-problemen_2e-import.indd 13

17/06/2024 15:38

10 Implementatie Begeleid Leren in afdelingen en teams

169 169 169 170 171 171 172 173 173 173 173 174 175 178 179 179

10.1 Inleiding

10.2 Het implementatietraject

10.3 Het paraplumodel

10.3.1 Missie

10.3.2 Uitgangspunten

10.3.3 Beleid

10.3.4 Procedures 10.3.5 Activiteiten 10.3.6 Verslaglegging

10.3.7 Netwerk van voorzieningen

10.3.8 Organisatiecultuur

10.4 Quickscan 10.5 Actieplan

10.6 Motivatie om te innoveren

10.7 Tot slot

Literatuur

181 189 195

Register

Over de auteurs

Korevaar_jongeren-met-psychische-problemen_2e-import.indd 14

17/06/2024 15:38

Deel 1 Algemeen

Korevaar_jongeren-met-psychische-problemen_2e-import.indd 15

17/06/2024 15:38

1.1 • Inleiding

1

Introductie Jacomijn Hofstra & Lies Korevaar

1.1

Inleiding

De jongeren zelf

Fatima Fatima is een jonge vrouw van 20 jaar. Ze kreeg de diagnose ADHD toen ze 17 jaar was. Ze kon zich, zowel op school als thuis, moeilijk op haar studie concentreren en stopte met haar hbo-studie Social Work. Ze werd erg depressief en was een aantal jaren in dagbehandeling. Ze kreeg medicijnen die haar goed hielpen en die ze nog steeds gebruikt. Fatima woont zelfstandig in een tweekamerappartement in de stad. Ze heeft nu nog eenmaal per maand contact met een hulpverlener van een ggz-instelling. Ze heeft, behalve haar behandelingscontacten, twee jaar geen activiteiten buitenshuis gehad. Onlangs bezocht ze voor het eerst een dagactivi teitencentrum (dac) voor mensen met een psychische aandoening, waarna ze op datzelfde dac met vrijwilligerswerk is begonnen. Door dit werk kreeg ze meer zelf vertrouwen en ze wil weer een opleiding gaan volgen, eventueel haar vroegere opleiding Social Work. Hulpverleners en familie betwijfelen of Fatima een reguliere opleiding wel aan zou kunnen en of het hbo-niveau niet te hoog gegrepen zou zijn. Paul Paul is een jongeman van 19 jaar. Gedurende zijn vmbo-opleiding had hij zijn eer ste psychose. Hij is verschillende malen opgenomen geweest, opnames die telkens een aantal maanden duurden. Hij kreeg de diagnose schizofrenie en na zijn laatste opname bleef hij een jaar in dagbehandeling. Hij woont bij zijn ouders en twee jon gere zussen. Na het behalen van zijn vmbo-diploma heeft hij geen andere opleiding meer gevolgd. Hij werkt, steeds voor korte duur, voor een uitzendbureau. Hij vindt zijn werkzaamheden niet zo leuk en onder zijn niveau. Hij wil graag een vervolgop leiding gaan doen, alleen weet hij niet welke opleidingen passen bij zijn interesses en mogelijkheden. Fatima en Paul staan model voor jongeren met psychische problemen die een reguliere opleiding willen gaan volgen en daarbij graag begeleid willen worden. Het betreft een groep jongeren met een diversiteit aan psychische klachten en psychische aandoeningen (zoals depressie, autisme, AD(H)D, angst en psycho se) en die vanwege deze problematiek hun opleiding voortijdig hebben moeten stoppen of niet toegekomen zijn aan het starten van een vervolgopleiding.

17

Korevaar_jongeren-met-psychische-problemen_2e-import.indd 17

17/06/2024 15:38

1 • Introductie

De professionals

Peter Peter, sociaalpsychiatrisch verpleegkundige bij een ggz-instelling, is de hulpverle ner van Fatima. Tijdens een van hun maandelijkse contacten heeft Fatima aange geven dat ze terug wil naar school. Hoewel Peter zijn twijfels heeft of de wens van Fatima wel realistisch is wil hij haar wel helpen, alleen weet hij niet precies hoe. Anita Anita is medewerker van het steunpunt ‘Studeren met een beperking’ op het vmbo van Paul. Zij heeft Paul begeleid bij het halen van zijn diploma. Hierdoor is er een goede band tussen hen ontstaan. Hoewel Paul al enige tijd van school is, is hij toch naar Anita gegaan met vraag of zij hem kan helpen bij het vinden van de juiste vervolgopleiding. Peter en Anita staan model voor de ggz-professionals (verpleegkundigen, maat schappelijk werkers en sociaalpedagogische hulpverleners) en onderwijsprofes sionals (docenten, decanen) die werken met jongeren met psychische problemen die een opleiding willen (ver)volgen. Deze professionals staan voor vraagstuk ken waar hun eigen opleiding (lerarenopleiding, verpleegkunde, Social Work) hen niet op heeft voorbereid. Uit diverse ontmoetingen met professionals uit de ggz en het onderwijs blijkt dan ook dat Peter en Anita lang niet de enige pro fessionals zijn die problemen ervaren in het werken met deze groep jongeren en in de samenwerking met elkaar. De handelingsverlegenheid is groot: docenten zeggen letterlijk ‘Help mij, zeg mij wat ik moet doen bij deze groep jongeren’. Er is behoefte aan nieuwe kennis en instrumenten. Bij ggz-professionals speelt dit eveneens; daarnaast hebben zij vragen als ‘Welke opleidingen zijn er voor de jongeren die ik begeleid?’, en vooral ‘Kunnen deze jongeren binnen hun oplei ding wel genoeg structuur, duidelijkheid en veiligheid ervaren?’, ‘Worden ze wel goed genoeg opgevangen en begeleid?’. De onderwijsprofessionals vragen dat zichzelf soms ook af. Dit zijn vraagstukken die de laatste paar jaar extra urgent zijn geworden, omdat er sprake is van een toename van psychische problemen bij jongeren in het onderwijs (vo, mbo, hbo en wo) in Nederland (De Boer, 2017; Dopmeijer, 2018; RVS, 2018; RIVM et al., 2019). Deze toename beperkt zich overigens niet tot Nederland, maar wordt wereldwijd al meer dan tien jaar geconstateerd (Au erbach et al., 2018; Hunt & Eisenberg, 2010; Storrie et al., 2010). Er zijn tekenen dat de COVID-19-pandemie het aantal studenten met psychische problemen verder heeft doen toenemen (RIVM et al., 2021). In dit hoofdstuk bespreken we achtereenvolgens de relatie tussen psychische problemen en voortijdig schoolverlaten, welke belemmeringen jongeren met psychische problemen ervaren bij het kiezen en verkrijgen van een opleiding,

18

Korevaar_jongeren-met-psychische-problemen_2e-import.indd 18

17/06/2024 15:38

1.2 • Psychische problemen en voortijdig schoolverlaten

de maatschappelijke relevantie van Begeleid Leren om voortijdig schoolverlaten te voorkomen, werken en leren, persoonlijk en maatschappelijk herstel, wat Be geleid Leren is en wat het kan doen om deze belemmeringen te verminderen. Psychische problemen en voortijdig schoolverlaten Naar schatting heeft 20-25 procent van de leerlingen in het voortgezet onder wijs tussen de 11 en 18 jaar last van gedrags- of psychosociale problemen (Meijer et al., 2006), zoals overmatig middelengebruik of een angst- of depressieve aan doening. Ook de wereldwijde prevalentie van het ervaren van een of meer psy chische problemen door studenten in het vervolgonderwijs wordt geschat op ongeveer twintig procent (Auerbach et al., 2016). Uit het grootschalige UNI CEF-onderzoek On my mind blijkt dat wereldwijd een op de zeven jongeren psy chische problemen heeft (United Nations Children’s Fund, 2021). Uit onderzoek van het Nivel, AMC en RIVM blijkt dat jongeren met psychi sche problemen slechtere resultaten op school halen en de middelbare school vaker zonder diploma verlaten (Uiters et al., 2014). Voor het onderzoek zijn ge gevens van het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) en van huisartsen naast elkaar gelegd. Op die manier is de schoolcarrière van 2455 jongeren gevolgd. De onderzoekers hadden verwacht dat gezondheid en schoolprestaties sterk aan elkaar gerelateerd zouden zijn, maar lichamelijke gezondheidsproblemen bij jongeren zoals diabetes of astma hebben weinig invloed op schoolprestaties. In tegenstelling tot psychische problemen: die leiden vaker tot het voortijdig ver laten van een opleiding. In het schooljaar 2020/2021 waren er 24.385 voortijdig schoolverlaters (Mi nisterie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, 2022). Een voortijdig school verlater is een jongere die: § tussen de 12 en de 23 jaar oud is; § niet staat ingeschreven bij een school; § geen startkwalificatie heeft (een diploma op minimaal mbo 2-, havo- of vwo-niveau); § niet uit het praktijkonderwijs of het voortgezet speciaal onderwijs komt. Naast oorzaken als een verkeerde studiekeuze en liever geld willen verdienen dan op school zitten, zijn persoonlijke en psychische problemen redenen om voortijdig de school te verlaten. Voortijdig schoolverlaten vanwege psychische problemen is niet alleen een Nederlands fenomeen, ook internationaal wordt het veelvuldig gesignaleerd. Zo tonen de resultaten van de Healthy Minds-studie aan dat in alle soorten post secundaire onderwijsinstellingen studenten die psychische problemen rappor teerden twee keer zo veel kans hadden als andere studenten om voortijdig te stoppen met school (Eisenberg et al., 2007). Dit resultaat werd ook gevonden in de onderzoeken van Hjorth et al. (2016) en Verhagen en Meng (2014). Hjorth et

1.2

19

Korevaar_jongeren-met-psychische-problemen_2e-import.indd 19

17/06/2024 15:38

1 • Introductie

al. (2016) rapporteerden ook dat de uitval onder studenten met een psychische aandoening na vijf jaar ongeveer 15 procent was, vergeleken met een uitval van 8 procent onder studenten zonder psychische aandoening. Andere studies tonen aan dat het uitvalpercentage voor studenten met een psychische aandoening varieert van 43 procent (Breslau et al., 2008) tot 86 procent (Collins & Mowbray, 2005). Weer een andere studie toont aan dat ongeveer 30 procent van de stu denten die aan een depressie lijdt, de school voortijdig verlaat (Douce & Keeling, 2014). Voortijdig schoolverlaten komt ook veel voor bij jongeren met een psy chose, met percentages tussen 80 en 90 procent (Shinn et al., 2020) tijdens de eerste psychotische periode. Voortijdig schoolverlaten en dus het niet behalen van een startkwalificatie kan grote gevolgen hebben voor jongeren met psychische problemen (Van den Broek et al., 2013; Veldman et al., 2015), zoals werkloosheid en laagbetaalde ba nen. Deze jongeren zijn vaker werkloos en als zij de arbeidsmarkt betreden is dit vaak in laagbetaalde banen. De Nederlandse Rijksoverheid heeft om deze redenen een aanpak voortijdig schoolverlaten met drie doelen geformuleerd (Ministerie van Onderwijs, Cul tuur en Wetenschap, 2023): 1 Minder schooluitval. De Rijksoverheid wil in 2024 maximaal 20.000 voortij dig schoolverlaters hebben. Dat zijn er ruim 4.000 minder dan in schooljaar 2020-2021. 2 Voortijdig schoolverlaters terug naar school of naar werk begeleiden, bij voorbeeld met onderzoek naar een nieuwe opleiding of werk. 3 Jongeren in een kwetsbare positie helpen bij de overgang naar vervolgonder wijs of met een baan vinden. Begeleid Leren draagt bij aan al deze drie doelen, waarbij dit boek zich vooral richt op het begeleiden van voortijdig schoolverlaters met psychische proble men bij het terugkeren naar school en de overgang naar het (vervolg)onderwijs. Belemmeringen bij het kiezen en verkrijgen van een opleiding Om professionals bruikbare handvatten te bieden bij het begeleiden van jon geren met psychische problemen bij het terugkeren (kiezen en verkrijgen) naar een (nieuwe) opleiding, is het nodig om eerst te achterhalen welke belemmerin gen deze jongeren ervaren. De meeste publicaties over dit onderwerp komen uit de Verenigde Staten (zie bijvoorbeeld Goodman, 2017; Hartley, 2010; Har trey et al., 2017; Kupferman, 2014; Schindler & Kientz, 2013). Vanwege de ver schillen tussen het onderwijssysteem en het ggz-systeem in de Verenigde Staten

1.3

20

Korevaar_jongeren-met-psychische-problemen_2e-import.indd 20

17/06/2024 15:38

1.3 • Belemmeringen bij het kiezen en verkrijgen van een opleiding

en Europa hebben we in het kader van het Erasmus+ ImpulSE-project zelf een kwalitatief onderzoek uitgevoerd in de vier deelnemende Europese landen naar ervaren belemmeringen (Hofstra & Korevaar, 2016). Aan het onderzoek namen dertig experts op het gebied van Begeleid Leren deel, die een vragenlijst hebben ingevuld. Ook zijn er focusgroepen gehouden waaraan 27 jongeren met psychi sche problemen deelnamen. De genoemde belemmeringen in beide deelonder zoeken zijn onder te verdelen in drie categorieën (zie ook tabel 1.1): 1 persoonlijke belemmeringen;

2 belemmeringen in de onderwijsomgeving; 3 belemmeringen in de sociale omgeving.

Tabel 1.1 Belemmeringen die jongeren en experts het meest noemen bij het kiezen en verkrijgen van een opleiding Fase Persoonlijke belemmeringen Belemmeringen in de onderwijsomgeving Belemmeringen in de sociale omgeving

Kiezen:

§ Eerdere negatieve ervaringen met naar school gaan § Gebrek aan zelf vertrouwen § Angst om ge stigmatiseerd te worden § Zelfstigma § Moeite met kiezen § Gebrek aan finan ciële middelen

§ Gebrek aan ondersteu ning/heldere informatie op de school § Onderwijsaanbod sluit niet aan op behoeften student § Gebrek aan informatie over ondersteunende diensten § Geen kennis van on dersteuningsdiensten onder medewerkers § Onduidelijke en vage informatie over onder steunende diensten § Moeilijkheden bij de aanmeldingsprocedure § Meerdere instellingen betrokken, maar geen communicatie onderling

§ Gebrek aan financiële, emotionele en prakti sche ondersteuning van familie § Gebrek aan emotionele en praktische ondersteu ning van professionals in de ggz § Stigmatisering door pro fessionals in de ggz § Gebrek aan samenwer king tussen onderwijs diensten en medische en sociale diensten § Angst om gestigmati seerd te worden § Gebrek aan kennis over de rechten van mensen met een psychische aan doening

Verkrijgen § Aanwezigheid van restklachten en bijwerkingen van medicatie § Angst om te falen

1.3.1

Persoonlijke belemmeringen De meestgenoemde persoonlijke factoren die jongeren belemmeren bij het kie zen van een opleiding zijn een gebrek aan zelfvertrouwen en de angst gestigma tiseerd te worden. Ten aanzien van een gebrek aan zelfvertrouwen verklaarde één deelnemer dat haar angst om te falen haar belemmert bij het daadwerkelijk

21

Korevaar_jongeren-met-psychische-problemen_2e-import.indd 21

17/06/2024 15:38

1 • Introductie

maken van een keuze: ‘Kan ik dit wel?’. Ook verklaarden veel experts dat jon geren met psychische problemen er vaak van overtuigd zijn dat ‘ze het gewoon niet kunnen’. Eerdere negatieve ervaringen met naar school gaan belemmeren jongeren met psychische problematiek ook bij hun keuze weer naar school te gaan. Bij sommige deelnemers zijn deze negatieve ervaringen begonnen tijdens hun basisschooltijd. Eén deelnemer zei: Op de basisschool ligt de nadruk op de toekomst. Maar je denkt niet aan de toekomst, je probeert lichamelijk en geestelijk te overleven. Op school is daar geen aandacht of ruimte voor. Wanneer je probeert te overleven, is de toekomst helemaal niet belangrijk. Dus, school is gericht op de toe komst en als je je prestaties daarnaast legt, dan faal je jammerlijk. De afkeer die ik voelde voor school verdween pas na 21 jaar. Dus nu ben ik er eindelijk klaar voor om te overwegen weer naar school te gaan. Ook zelfstigma (wanneer iemand de negatieve stereotypen over mensen met psychische problemen gaat geloven en daarnaar gaat handelen) werd genoemd als een belemmering bij het teruggaan naar school: jongeren geloven bijvoor beeld dat ze niet intelligent zijn en trekken zichzelf terug uit het schoolsysteem. De (aspirant-)studenten noemden verder moeilijkheden bij het kiezen van een opleiding: er zijn te veel opleidingen die hen leuk lijken, of ze weten juist niet wat ze willen. Als laatste vormt een gebrek aan financiële middelen een belem mering bij de keuze terug naar school te gaan. Voor wat betreft het verkrijgen van een studie was een belemmering die ter spra ke kwam: de aanwezigheid van restklachten en bijwerkingen van medicatie. Een deelnemer verklaarde: ‘Toen ik net was begonnen met het nemen van medica tie, moest ik mijn toelatingsexamen doen en presteerde ik niet goed. Ik kon de studie die mijn eerste keus was niet gaan volgen.’ Een andere belemmering was de angst om te falen. Volgens een aantal deelnemers is het natuurlijk mogelijk alle benodigde informatie te krijgen, zo moeilijk is dat niet, maar toch merken ze dat ze een bepaalde kwetsbaarheid hebben. Zoals een van de studenten het verwoordt: ‘Het is niet moeilijk, dat is het stomme. Het is niet moeilijk, maar als het je niet lukt, ben je weer een stukje zelfvertrouwen kwijt: het was niet moei lijk, maar toch kon ik het niet.’ Door deze angst om te falen neemt de kans af dat jongeren met psychische problemen zich aanmelden voor een studie. Belemmeringen in de onderwijsomgeving Experts en deelnemers aan de focusgroep uit alle vier de landen noemden een gebrek aan steun vanuit opleidingen tijdens de ‘kiezen-fase’. De informatie die wordt gegeven over de verschillende studies is vaak onduidelijk. Meestal wordt de informatie gegeven tijdens een open dag; persoonlijk contact met mede

1.3.2

22

Korevaar_jongeren-met-psychische-problemen_2e-import.indd 22

17/06/2024 15:38

1.3 • Belemmeringen bij het kiezen en verkrijgen van een opleiding

werkers is vaak niet mogelijk. Een tweede belangrijke veelgenoemde factor is het feit dat de aangeboden opleidingen niet aansluiten op de behoeften van de jongere met psychische problemen. Er zijn bijvoorbeeld weinig opleidingen die parttime of in één jaar gedaan kunnen worden. In Nederland verklaarden alle deelnemers aan de focusgroep dat geen (of te weinig) informatie over beschikbare ondersteuningsdiensten op school een grote belemmering vormt bij het kiezen van een opleiding. Deelnemers kunnen de informatie niet vinden: ‘Er is veel bureaucratie, ze sturen je van het kastje naar de muur’; en medewerkers zijn niet op de hoogte van bestaande ondersteu ningsdiensten op hun school: Ik vroeg de receptioniste op een bepaalde academie naar de naam van de medewerker bij wie studenten met psychische problemen terecht kun nen met hun vragen. Het antwoord was dat zo’n persoon niet bestaat en ik kreeg een brochure over de algemene ondersteuningsafdeling van de hogeschool. Maar elke academie is min of meer verplicht zo’n gespecia liseerde medewerker te hebben! Dan denk ik: ‘Oké, ik kan deze voorzie ning dus niet serieus nemen, want niemand weet ervan af.’ Bovendien is de informatie die wel beschikbaar is vaak onduidelijk en vaag. Alle deelnemers zijn het erover eens dat heldere informatie over beschikbare on dersteunende diensten van cruciaal belang is voor het maken van de juiste keu ze, aangezien hun keuze afhangt van de verwachte kans de studie te kunnen volhouden en afronden. Een andere opmerkelijke uitkomst was dat alleen in Portugal hoge studiekosten de meestgenoemde belemmerende factor in de on derwijsomgeving vormde voor mensen bij het maken van een keuze: ‘Als ik geen financiële hulp kreeg, zou ik er niet voor kiezen een studie te volgen.’ De belemmering die in alle vier de landen werd genoemd in de ‘verkrij gen-fase’ waren de problemen die de aspirant-studenten ondervinden tijdens de aanmeldingsprocedure. Voorbeelden: geen ondersteuning bij het invullen van ingewikkelde inschrijfformulieren en het voldoen van de betaling (Portu gal); problemen met het toegelaten worden op een school omdat scholen tegen woordig strenge selectieprocedures handhaven en sneller toekomstige studen ten afwijzen (Nederland); en problemen met de beoordelingswijze, aangezien er maar één keer de gelegenheid is toelatingsexamen te doen en er geen aangepas te examenprocedure is (Tsjechië). In Nederland verklaarden de deelnemers aan de focusgroep dat het feit dat ze naar meerdere instellingen (onder andere scho len en overheidsinstellingen) moesten gaan om de informatie te krijgen die ze nodig hadden voor de aanmelding een belemmering vormde – ‘De opleiding die ik wilde gaan volgen, was al afgelopen toen we eindelijk alle informatie hadden die we nodig hadden’ – en dat deze instellingen niet met elkaar communiceren en elkaar vaak tegenspreken.

23

Korevaar_jongeren-met-psychische-problemen_2e-import.indd 23

17/06/2024 15:38

1 • Introductie

1.3.3

Belemmeringen in de sociale omgeving Het gebrek aan sociale ondersteuning op financieel, praktisch en emotioneel vlak van familie en professionals in de ggz wordt gezien als de grootste belem mering in de sociale omgeving van de toekomstige student bij het kiezen van een opleiding. Zoals een deelnemer aan de focusgroep het stelt: Het geloof van de mensen om je heen is belangrijk. Het sociale netwerk heeft invloed op het keuzeproces. Kan ik dit? Ben ik er klaar voor? Waar ben ik in het proces? De sociale omgeving kan het zelfvertrouwen van de toekomstige student po sitief of negatief beïnvloeden – en zelfvertrouwen is nodig om uiteindelijk een studie te kiezen. In meerdere landen werd ook gemeld dat ouders de toekomsti ge student soms ontmoedigen omdat ze hun kind onder- of overschatten. Een twijfelende en beschermende houding van familieleden vormt een derde belem mering. In de meeste gevallen gaat het om subtiele beïnvloeding van familiele den op de jongere. Jongeren worden door familie, vrienden en hulpverleners vaak ontmoedigd om een opleiding te volgen. Deze negatieve boodschappen, zeker in combinatie met andere belemmerin gen, zorgen voor twijfel en kunnen leiden tot het nooit beginnen of het voor tijdig beëindigen van een opleiding. Andersom komt het ook voor dat familie grote druk uitoefent op de jongere om aan een opleiding te beginnen, voordat zij daar zelf aan toe is. Dit kan later dan weer tot vroegtijdige beëindiging van de opleiding leiden. Behandelaars in de geestelijke gezondheidszorg richten zich soms te veel op me dische behandeling en minder op de maatschappelijke deelname van hun cliënt. Een vrij schokkende factor die werd genoemd in Noorwegen en Nederland is de stigmatisering door professionals in de gezondheidszorg; toekomstige stu denten ervaren dit als een belemmering bij het kiezen van een studie. Een aan tal van deze studenten antwoordde dat hun psycholoog of psychiater studeren nadrukkelijk afraadde (‘Wacht maar met studeren tot je genoeg hersteld bent’). In Tsjechië noemden de experts het gebrek aan samenwerking tussen verschil lende diensten als een belangrijke belemmering. Onderwijsdiensten en medische en sociale diensten werken niet samen bij de behandeling van individuele zaken. Opvallend genoeg werden niet veel factoren in de sociale omgeving als belem meringen bij het verkrijgen van een opleiding genoemd. Toekomstige studen ten noemden in deze fase de angst om ‘als lastig’ gestigmatiseerd/bestempeld te Ze beseften niet dat het juist het studeren was waardoor ik beter werd.

24

Korevaar_jongeren-met-psychische-problemen_2e-import.indd 24

17/06/2024 15:38

1.3 • Belemmeringen bij het kiezen en verkrijgen van een opleiding

worden. Experts noemden een gebrek aan kennis over de rechten van mensen met psychische problemen. Dit gebrek aan kennis (van medewerkers op scholen of verstrekkers van studentenleningen) kan er vaak toe leiden dat jongeren met psychische problemen niet krijgen waar ze recht op hebben, ofwel in de vorm van financiële steun, ofwel wat betreft de duur van de aangeboden dienst:

Ze toonden geen begrip voor het feit dat mijn ziekte het moeilijk maakte de benodigde vooruitgang te boeken.

Ten slotte vormen financiële problemen nogal eens een belemmering bij het verkrijgen van een reguliere opleiding. Toekomstige studenten hebben vaak moeite met het beleid van uitkeringsinstanties, dat vaak per instantie of afde ling verschilt en dat men daardoor als onduidelijk ervaart. Angst voor terugval Een specifieke belemmering vanuit de sociale omgeving is de angst voor een te rugval. Ouders, maar ook hulpverleners zijn vaak bang dat het weer misgaat met de jongere als ze terugkeert naar school. Vaak is dit ook de omgeving waar de psychische problemen tot uiting zijn gekomen. Het gevolg kan zijn dat risico’s worden vermeden. Dit vermijden uit zich vaak in uitspraken van zowel hulpver leners als familie als: § ‘Daar is deze cliënt helemaal niet aan toe.’ § ‘Dat is bij haar al eerder geprobeerd; ze decompenseerde elke keer weer.’ § ‘Hij is eindelijk stabiel; voorlopig niks meer aan doen; straks is hij weer in crisis.’ § ‘Dat doel is veel te hoog gegrepen voor mijn zoon.’ Het vermijden kan ervoor zorgen dat de terugkeer naar school niet wordt ge start. In de praktijk dient er volgens ons een goede balans te zijn tussen het ver mijden van risico’s en het verantwoord nemen van risico’s. Wij zijn van mening dat crisissituaties in zichzelf nooit een goede reden zijn om af te zien van het stellen van een opleidingsdoel. Als we een jongere niet goed begrijpen en we ons louter richten op het potentiële gevaar, houdt dat een serieus risico in. Het risico is dat de focus komt te liggen en blijft liggen op de problemen. Het gevolg kan zijn dat wanneer zicht een crisis voordoet de professionals volop hiervoor aandacht hebben en dat men daarna passief is, met als gevaar dat men in feite afwacht wanneer de volgende crisis zich aandient. Het is daarom van belang om een crisis grondig met alle betrokkenen na te bespreken, ervan te leren en samen te zorgen voor een stabiele(re), minder crisisgevoelige levensstructuur. Niet alleen om een toekomstige crisis te voorkomen, maar ook (bij jongeren die geregeld in crisis verkeren) als een kans om een ontwikkelingsproces, in dit ge val een opleidingstraject, te starten. Wat dat betreft kunnen we leren van het Chinese teken voor crisis. Dat leert ons dat ‘crisis’ twee elementen omvat: gevaar én kans (zie figuur 1.1). In de da

25

Korevaar_jongeren-met-psychische-problemen_2e-import.indd 25

17/06/2024 15:38

1 • Introductie

gelijkse praktijk rondom jongeren met (ernstige) psychische problemen richten we ons meestal op het gevaar.

Gevaar

Kans

Figuur 1.1 Chinees teken voor crisis

Wij willen benadrukken om je als professional en familie niet alleen te richten op het gevaar, maar evenzeer aandacht te hebben voor de kans. Niet alleen om een volgende crisis te voorkomen, maar vooral om de jongere te helpen om van crisis naar ontwikkeling te komen. Richtinggevend bij deze ontwikkeling is het eigen opleidingsdoel van de jongere. Door haar te helpen (nieuwe) invulling aan haar leven te geven, met aandacht voor de benodigde vaardigheden en onder steuning, kunnen waarschijnlijk ook crises voorkomen worden. Om een antwoord te bieden op de ervaren belemmeringen bij het kiezen en verkrijgen van een reguliere opleiding is de interventie ‘Begeleid Leren-kiezen en verkrijgen van een opleiding’ ontwikkeld. Begeleid Leren biedt zowel ggz- als onderwijsprofessionals instrumenten om jongeren met psychische problemen te kunnen begeleiden bij het kiezen en verkrijgen van hun opleiding. In para graaf 1.6 wordt Begeleid Leren kort en in hoofdstuk 2 uitgebreid beschreven. Relatie onderwijs en werk Veel mensen met psychische problemen die via Begeleid Werken (Supported Employment) aan een baan komen, belanden – mede doordat ze geen oplei dingsdiploma hebben – in laag ingeschaalde functies (Rudnick & Gover, 2009). Rudnick en Gover spreken van een ‘plafondeffect’ bij Begeleid Werken-pro gramma’s. Dit betekent dat deze programma’s in hun huidige vorm niet toe leiden naar goedbetaalde banen en dat ze daardoor minder aantrekkelijk zijn en minder gewaardeerd worden. Hun conclusie luidt dat Begeleid Werken-pro gramma’s in zichzelf niet effectief zijn in het verkrijgen en behouden van werk.

1.4

26

Korevaar_jongeren-met-psychische-problemen_2e-import.indd 26

17/06/2024 15:38

1.4 • Relatie onderwijs en werk

In de praktijk worden daarom steeds vaker gecombineerde Begeleid Leren- (Supported Education) en Begeleid Werken-programma’s aangeboden (De Jaegere et al., 2013; Ellison et al., 2015; Killackey et al., 2017; Maru et al., 2018; Rudnick & Gover, 2009). Het voordeel van een gecombineerde aanpak voor de deelnemers is dat er meer keuzemogelijkheden zijn (Rudnick & Gover, 2009). Men kan leren of werken, of een combinatie hiervan en er is wederzijdse aanvulling en ondersteu ning vanuit beide terreinen mogelijk. Het volgen en/of afronden van een opleiding kan voor mensen met psychi sche problemen een positieve invloed hebben op de deelname aan reguliere ar beid (Stoneman & Lysaght, 2010). Diverse studies naar de resultaten van Begeleid Leren-programma’s voor mensen met psychische problemen tonen aan dat de participatie in regulier betaald werk (significant) toeneemt (Best et al., 2008; Bur ke-Miller et al., 2006; Stoneman & Lysaght, 2010). Tegelijkertijd is terugkeren en/ of blijven studeren meer dan alleen een stap op weg naar een betaalde baan (zie de volgende paragraaf).

Tabel 1.2 Onderscheid tussen leren en werken Werken Leren Werk verkrijgen is afhankelijk van vacatures

Onderwijs staat in principe open voor iedereen die aan de toelatingseisen voldoet Je kunt niet eeuwig een nieuwe opleiding starten

Je kunt ‘eeuwig’ solliciteren

Werk levert geld op Opleiding kost geld Werk kun je ‘elk moment’ starten School start meestal een keer per jaar (september),

soms twee keer (februari); 1 mei is de wettelijke aan melddeadline (dus als wilt beginnen in september moet je je keuze maken voor mei) Studiefinanciering, toestemming van uitkerende in stantie is nodig en moet vroegtijdig zijn geregeld Een opleiding duurt meestal minimaal een jaar. Buiten de open universiteit om kun je geen losse modules volgen om erachter te komen of iets je ligt. Een verkeerde studiekeuze is dan ook de meestge noemde reden voor voortijdig schoolverlaten. Een goede schoolkeuze maken is cruciaal Student moet iedere paar maanden tentamens ma ken en voldoendes halen; geen voldoendes leidt tot herkansing(en) met extra inspanningen en druk Hulpbronnen zijn op school wel aanwezig (reguliere en extra ondersteuning) Inspanning ook na school (huiswerk)

Uitkerende instantie stimuleert (meestal) terugkeer naar werk Bij werk leert de persoon haar eigen voorkeur het beste door ‘mismatches’

Inspanning tijdens het werk

Werknemer heeft niet iedere twee maanden een functioneringsgesprek

Hulpbronnen zijn op het werk zelf meestal niet aanwezig

27

Korevaar_jongeren-met-psychische-problemen_2e-import.indd 27

17/06/2024 15:38