Schuitema_De onderzoekende professional

DE ONDERZOEKENDE PROFESSIONAL

Arnout Schuitema en Remi Soleman

De onderzoekende professional

De onderzoekende professional

Arnout Schuitema Remi Soleman

c u i t g e v e r ij

c o u t i n h o

bussum 2020

www.coutinho.nl/onderzoekendeprofessional Je kunt aan de slag met het online studiemateriaal bij dit zakboekje. Dit materiaal bestaat uit de Zelfscan onderzoekende houding .

© 2020 Uitgeverij Coutinho bv Alle rechten voorbehouden.

Uitgeverij Coutinho Postbus 333 1400 AH Bussum info@coutinho.nl www.coutinho.nl

Omslag: Dien Bos, Amsterdam Illustraties binnenwerk: Yolande Verhoef, Amsterdam

Noot van de uitgever Wij hebben alle moeite gedaan om rechthebbenden van copyright te achterhalen. Personen of instanties die aanspraak maken op bepaalde rechten, wordt vriendelijk verzocht contact op te nemen met de uitgever.

ISBN 978 90 469 0692 7 NUR 740

VOORWOORD De onderzoekende professional gaat over de vraag hoe je als zorg- en welzijnsprofessional je onderzoekend vermogen kunt inzetten tijdens het uitvoeren van je werk. Na de inleiding vind je deze drie delen:

Hoe

Wanneer

Wat

In deel 1 (Wat) leggen we begrippen rond onderzoekend vermogen uit, vaak aan de hand van een praktijkvoorbeeld. Ook leggen we uit waarom dit vermogen in veel ver schillende beroepssituaties logisch en belangrijk is. In deel 2 (Wanneer) wordt geschetst welke keuzes je op het gebied van onderzoekend vermogen in de praktijk tegenkomt en welke afwegingen je daarbij kunt maken. Tot slot geven we in deel 3 (Hoe) concrete tips over hoe je onderzoekend vermogen kunt toepassen in de praktijk.

Arnout Schuitema en Remi Soleman

INLEIDING Dit boek gaat niet over het uitvoeren van grote onderzoeksprojecten, maar over vele verschillende ‘alledaagse’ praktijksituaties waarin het onderzoekend zijn voordeel kan hebben voor jou, je collega’s of cliënten. Onderzoekend vermogen kan in een breed scala van situaties meerwaarde hebben. Het kan je bijvoorbeeld verder helpen bij de volgende vraagstukken: Ä Er treedt een nieuwe wet in werking op het gebied van zorg. Wat zijn de gevolgen voor het handelen op de werkvloer? Ä Er wordt in overleg met andere instellingen steeds vaker gesproken over cocreatie. Wat houdt dat precies in? En hoe kun je cocreatie ook binnen je eigen team stimuleren? Ä Het valt je op dat een cliënt in sommige situaties extreem teruggetrokken is, en in andere situaties extreem aanwezig en vaak ook agressief. Hoe komt dat? En wat kun je eraan doen?

Ä Het valt je op dat een cliënt zeer angstig reageert op een collega met blauw haar. Waarom is dat zo en wat kunnen jij en je collega’s daaraan doen? Ä Een collega is het nooit met je eens, spreekt achter je rug negatief over je en het contact voelt zeer vervelend. Wat kan hiervan de reden zijn? Online studiemateriaal Op www.coutinho.nl/onderzoekendeprofessional vind je de Zelfscan onderzoekende houding . De zelfscan kan je helpen je een beeld te vormen van jouw kwaliteiten rondom de onderzoekende houding.

WAT In het eerste deel van dit boek gaan we in op de vraag wat onderzoekend vermogen nu eigenlijk is en waarom het belangrijk is. Onderzoekend vermogen wordt vaak ge associeerd met ‘het uitvoeren van onderzoeksprojecten’, maar het is veel meer dan dat. Onderzoekend vermogen kun je iedere dag op de werkvloer inzetten. Aan de hand van de lemma’s in dit deel: Ä leggen we kort en krachtig kenmerken en begrippen uit rond onderzoekend vermogen; Ä laten we zien hoe onderzoekend vermogen in werksituaties een meerwaarde kan hebben voor jouzelf, je collega’s en voor je cliënten.

Wanneer

Wat

Hoe

WAT | INHOUD

1 Onderzoekend vermogen 2 Het nut van onderzoekend vermogen 3 Onderzoekend vermogen in bedreigende situaties 4 10% meer onderzoekend vermogen 5 Een onderzoekende houding 6 De vier basiskenmerken van een onderzoekende houding 7 Onderzoekende houding: vanzelfsprekend of niet? 8 Denkfouten voorkomen 9 Bronnen van informatie 10 Wat is vakliteratuur? 11 Waarom vakinhoudelijke informatie beoordelen belangrijk is 12 Systematisch informatie verwerven

13 Onderzoek doen 14 Observeren 15 Interviewen

16 Het verloop van een interview 17 Betrouwbaarheid van informatie 18 Validiteit van informatie 19 Onderzoek is nooit 100% betrouwbaar en valide 20 Conclusies trekken op basis van verzamelde informatie

Wanneer

Wat

Hoe

Onderzoekend vermogen 1 Bij goede hulpverlening komen veel aspecten kijken, zoals: contact maken, empathie tonen, meedenken rond het herstelproces, omgaan met leed, je weg vinden in lastige morele dilemma’s. Dit vraagt onderzoekend vermogen van jou als hulpverlener: het ver mogen om tijdens je werk op een zorgvuldige manier met informatie om te gaan.

We onderscheiden drie componenten van onderzoekend vermogen [1]:

1 het vermogen je onderzoekend op te stellen: een onderzoekende houding; 2 het vermogen om kennis uit onderzoek van vakgenoten toe te passen; 3 het vermogen om zelf onderzoek te doen.

Onderzoekend vermogen houdt in dat je in staat bent kritische vragen te stellen, je op de hoogte te houden van vakliteratuur en opgedane kennis toe te passen, en zelf on derzoek te doen. Dit maakt professioneel handelen rond de verschillende aspecten van hulpverlening mogelijk en heeft een meerwaarde voor cliënten.

Wanneer

Wat

Hoe

WANNEER

In dit deel gaan we in op de verschillende keuzes die je hebt als je onderzoekend ver mogen inzet. We presenteren daarbij de verschillende voor- en nadelen. We plaatsen hier wel een kanttekening bij. Het beroep van hulpverlener is namelijk te complex, te dynamisch en te afhankelijk van de context om volledige en precieze instructies te geven over de vraag hoe je onderzoekend vermogen in verschillende situaties kunt inzetten. Als we tips geven in de trant van: ‘Als a gebeurt, doe dan b’, doen we het vak, de cliënten en het vakmanschap van zorg- en welzijnsprofessionals tekort. Door bewust stil te staan bij de vraag op welke manier je je onderzoekend vermogen kunt inzetten, kom je meestal ver genoeg om de vragen die je hebt te beantwoor den. Door veel te oefenen, bouw je ervaring op en zul je er steeds beter en beter in worden [2].

Wanneer

Hoe

Wat

WANNEER? | INHOUD

21 Even stilstaan bij … stilstaan 22 Onderzoekend vermogen ‘in action’ 23 Informatie verzamelen: wanneer gebruik je welke methode? 24 Veelgebruikte bronnen van informatie 25 Interviewvormen

26 Het gestructureerde interview 27 Het ongestructureerde interview 28 Het semigestructureerde interview 29 Observatiestrategieën

30 Gestructureerd of ongestructureerd observeren 31 Participerend of niet-participerend observeren 32 Verhuld of niet-verhuld observeren

33 Observeren: drie voorbeeldsituaties 34 Informatie verzamelen: nog meer opties 35 Deskresearch 36 Focusgroepgesprek 37 Cliënten zelf informatie laten verzamelen 38 Kanttekeningen bij informatieverzameling 39 Vertrouwelijk omgaan met informatie 40 Informatie verwerken 41 Output van professionals: beroepsproducten

Wanneer

Wat

Hoe

Even stilstaan bij … stilstaan 21 Sommige mensen zijn zo bang om de verkeerde keuze te maken dat ze zichzelf kritische vragen blijven stellen en zo de keuze blijven uitstellen. Als je goed bent in het stellen van kritische vragen, kun je dat in theorie tot in het oneindige doen. Maar eeuwig blijven nadenken en nietsdoen is geen goede optie. Er is dus een keerzijde aan altijd maar kritisch en bedachtzaam zijn. Nadenken, vragen stellen, wikken en wegen zijn goed om te doen, maar met mate. De kunst is om een juiste balans te vinden tussen kritisch vermogen en overgaan tot actie. Ook iets uitproberen en kijken of het werkt is een vorm van onderzoekend vermogen.

HOE In dit deel staan we vooral stil bij de vraag hóé je in de praktijk onderzoekend kunt zijn. We kunnen je geen protocol geven voor de manier waarop je onderzoekend vermogen kunt inzetten; daarvoor is het beroep van hulpverlener te complex. Maar we geven in dit derde deel voorbeelden en veel tips die je kunnen helpen onder zoekend te zijn op je ‘eigen werkvloer’. Daarbij komen onderwerpen aan bod uit de eerste twee delen van dit boek, zoals:

Ä het stellen van kritische vragen; Ä informatie in vakliteratuur zoeken en benutten; Ä observeren en interviewen.

Wanneer

Wat

Hoe

HOE | INHOUD 42 Vragen stellen hoort bij een onderzoekende houding 43 Een mindmap maken 44 Een mindmap gebruiken 45 Betrouwbare en bruikbare informatie vinden 46 Vraagtypen onderscheiden 47 Informatie binnen een vraagtype selecteren 48 Soorten informatie onderscheiden 49 Vakliteratuur zoeken in een database I 50 Vakliteratuur zoeken in een database II 51 Vakliteratuur zoeken in een database III 52 Vakinhoudelijke informatie beoordelen I 53 Vakinhoudelijke informatie beoordelen II 54 Informatie uit een database verwerken 55 Tips om observaties betrouwbaar en valide te maken: tip 1

56 Tips om observaties betrouwbaar en valide te maken: tip 2 57 Een observatieformulier gebruiken 58 Tips om interviews betrouwbaar en valide te maken: tip 1 59 Tips om interviews betrouwbaar en valide te maken: tip 2 60 Tips om interviews betrouwbaar en valide te maken: tip 3 61 Tips om interviews betrouwbaar en valide te maken: tip 4 62 Soorten vragen voor een interview

63 Een interview starten 64 Een interview houden

65 Informatie vergelijken: voorbeeld 1 66 Informatie vergelijken: voorbeeld 2 67 Informatie overbrengen aan anderen I 68 Informatie overbrengen aan anderen II

Wanneer

Wat

Hoe

Vragen stellen hoort bij een onderzoekende houding 42

Aspecten van een onderzoekende houding zijn: opmerkzaam zijn, nieuwsgierig zijn, be dachtzaam zijn en kritisch zijn. Het stellen van vragen speelt daarbij een belangrijke rol. Door doelbewust vragen te stellen, stimuleer je een onderzoekende houding en wordt duidelijk wat je wilt uitzoeken. Dit heeft ook te maken met durven: jezelf of anderen goede vragen stellen vraagt lef.

Misschien vind je het lastig om vragen te formuleren. We geven een aanzet. Deze drie vragen kun je in verschillende praktijksituaties stellen:

Ä Waarom werken we op deze manier? Ä Zijn er ook andere manieren van werken mogelijk? Ä Wat zijn de voor- en nadelen van een andere manier van werken?