De_SOCIAAL_ONDERNEMER_DAGEVOS

DE SOCIAAL ONDERNEMER

Marianne Dagevos

De sociaal ondernemer

Social enterprise is when going to work is your good deed of the day.

De sociaal ondernemer

Marianne Dagevos

bussum 2020

© 2020 Uitgeverij Coutinho bv Alle rechten voorbehouden.

Uitgeverij Coutinho Postbus 333 1400 AH Bussum info@coutinho.nl www.coutinho.nl

Omslag: Dien Bos, Amsterdam

Noot van de uitgever Wij hebben alle moeite gedaan om rechthebbenden van copyright te achterhalen. Personen of instanties die aanspraak maken op bepaalde rechten, wordt vriendelijk verzocht contact op te nemen met de uitgever.

ISBN: 978 90 469 0690 3 NUR: 740

VOORWOORD

Sociaal en ondernemend op weg naar een nieuwe economie. Dat klinkt ambitieus en optimistisch. En dat is ook de inzet van dit praktijkboekje: handzaam, overzichtelijk en concreet. Na de inleiding vind je deze vier rubrieken:

Hoe

Wat

Met wie

Waarheen

Je krijgt handreikingen die van pas komen bij sociaal ondernemen. Meer dan honderd adviezen, modellen en overzichten worden afgewisseld met aansprekende voorbeelden en actuele thema’s, om je te inspireren en houvast te geven. Ook al is de toon optimistisch, mogelijke obstakels en risico’s komen net zo goed aan de orde. Of het nu gaat om stress of succes , je bent niet de eerste ondernemer die daarmee te maken krijgt en je kunt er slim en professioneel mee omgaan. Veel thema’s worden slechts aangestipt, wees dus ook ondernemend om verder te onderzoe- ken en te leren. Heb je vragen of wil je feedback geven op het boekje, mail dan naar: marianne@marcada.nl . Veel succes met sociaal ondernemen!

Marianne Dagevos

INLEIDING

Ruimte voor nieuwe oplossingen Je denkt misschien: Nederland en België zijn goedgeorganiseerde landen, de maatschappelijke taken zijn verdeeld en overal is wel een instantie voor. Hebben we nog nieuwe organisaties nodig? In dit boek stellen we dat elk land baat heeft bij ontwikkeling en groei van sociaal ondernemer- schap. Een paar argumenten: Ä De hedendaagse complexe maatschappelijke problemen kunnen niet door één institutionele partij (overheid, markt of civil society ) worden opgelost. Samenwerking en onderlinge versterking zijn nodig. Het lukt sociaal ondernemingen om verbindingen te maken tussen partijen, omdat ze waarden vertegenwoordigen die voor overheden, bedrijven en burgers betekenisvol zijn. Ä Op allerlei maatschappelijke terreinen (denk aan sociale zekerheid, zorg en welzijn) wordt de verzorgingsstaat omgevormd of afgebouwd. Op andere terreinen verschuiven inzichten. Bijvoorbeeld: lokale overheden faciliteren minder activiteiten voor de buurt en meer activitei- ten door en met de buurt. Sociaal ondernemingen kunnen die inzichten vormgeven in concrete producten en diensten. Ä Juist omdat er in ons land veel instituties zijn, kost het moeite om buiten de gebaande paden te gaan. Sociaal ondernemers zoeken expliciet naar vernieuwing. Ze combineren ondernemingszin met verbeeldingskracht, maken onverwachte combinaties en komen tot innovatieve oplossingen.

Ruimte voor nieuwe spelers Er is ruimte gekomen voor andere verdelingen van maatschappelijke verantwoordelijkheden. Daarvoor zijn sociaal ondernemers aantrekkelijke nieuwe spelers. Bijvoorbeeld als aanjagers van innovatie en experiment, als verbinders met verschillende belangen en als uitvoerders van hybride businessmodellen. Bovendien stellen sociaal ondernemers heersende paradigma’s over ondernemen en economie aan de kaak en doen ze ervaring op met transities. En ze brengen het belang van integriteit en maatschappelijke impact terug in het economische debat. Ook al zijn sociaal ondernemingen vaak (nog) klein of opereren ze in een niche, hun bereik en impact zijn groter dan alleen het eigen bedrijfsresultaat. Zo vertalen ze ideeën in tastbare produc- ten en diensten en laten zien dat er marktkansen liggen. Ook experimenteren ze met nieuwe rollen voor stakeholders, bijvoorbeeld: Ä consumenten worden medeontwikkelaars, investeerders, abonnees of ambassadeurs; Ä overheden worden launching customers , opdrachtgevers of aandeelhouders; Ä grote bedrijven worden partners of sponsors. Als de inspanningen van sociaal ondernemingen worden gewaardeerd en ‘beloond’ door overhe- den, bedrijven en consumenten, zullen de effecten van sociaal ondernemen sterk toenemen.

WAT

Sociaal zijn en geld verdienen, gaat dat samen? Misschien komt die vraag je bekend voor. Het antwoord erop hangt af van de betekenis die je aan ondernemingen geeft. Je kunt ze indelen in twee smaken: profit of non-profit. Zo versmal je het bestaansrecht van een onderneming tot één kenmerk: winst of geen winst. We noemen dat single bottom line : er is maar één gegeven onder de streep dat telt. In de praktijk blijkt dat ondernemingen meer betekenissen hebben. Ze zijn bijvoorbeeld een prettige werkgever of leveren mooie producten of diensten waarvan veel mensen profiteren. We noemen dat multiple bottom line of meervoudige waardecreatie. Bovendien, ondernemin- gen veranderen de samenleving: ze creëren nieuwe markten, nieuwe producten en diensten. Maatschappelijke waarde en financiële waarde kunnen goed samengaan als veel verschillen- de stakeholders de ondernemingsactiviteiten ervaren als winst. Blijft de vraag: Maar sociaal ondernemingen moeten toch wel geld verdienen? Net als regu- liere bedrijven werken sociaal ondernemingen voor de waardering van hun stakeholders, dat is hun winst. Dat er verschillende wegen leiden naar verschillende soorten winst, kun je in het vervolg van deze rubriek lezen.

Hoe

Wat

Met wie

Waarheen

WAT | INHOUD

Kenmerken van sociaal ondernemerschap in Nederland

1 2 3 4 5 6 7 8 9

Motivaties

Maatschappelijke kwesties of impactgebieden

Typologie I Typologie II

Wicked problems

Definitie op basis van ordening Definitie op basis van dimensies Een code voor sociaal ondernemingen

Een eigen rechtspersoon

10 11 12 13 14 15 16 17 18

Richtlijnen

Sustainable Development Goals

Keurmerken

Sociale innovaties

Sociale innovatie toegepast – dichtbij Sociale innovatie toegepast – ver weg Sociaal ondernemen voor en met je buurt Van bewonersinitiatief naar sociaal onderneming

Thema Daklozen als doelgroep

Hoe

Wat

Met wie

Waarheen

1

Kenmerken van sociaal ondernemerschap in Nederland

Het begrip sociaal ondernemerschap werd rond 2011 in Nederland geïntroduceerd en is daarna tamelijk snel ingeburgerd. De discussie over een alomvattende definitie is nog gaande. Ä Sociaal ondernemerschap is in Nederland bottom-up ontstaan, dus op initiatief van de onder- nemers. Ä De grootste groep sociaal ondernemingen houdt zich bezig met arbeidsparticipatie en circulariteit. Ä Het aantal sociaal ondernemingen groeit, evenals de geboden werkgelegenheid en de behaalde omzet. Ä Een groot deel van de sociaal ondernemingen heeft een samenwerkingsrelatie met een ge- meente, ongeveer een derde werkt samen met een of meer grote bedrijven. Ä Ongeveer de helft van de sociaal ondernemingen is (ook) actief in het buitenland. Ä Er is (nog) geen landelijk overheidsbeleid voor sociaal ondernemerschap. Ä Steeds meer onderwijsinstellingen besteden aandacht aan sociaal ondernemerschap, in onder- zoek en onderwijs.

Cijfers ● Afhankelijk van de definities gaat het om 4.000 tot 6.000 bedrijven, met in totaal 65.000 tot 80.000 medewerkers en 3,5 miljard euro omzet. ● Ongeveer de helft bevindt zich in de vroege groeifase (3 tot 7 jaar). ● Circa 40% maakt winst, circa 35% maakt verlies en ongeveer 25% draait break-even. ● Ongeveer de helft gebruikt de bv als rechtspersoon.

Hoe

Wat

Met wie

Waarheen

2

Motivaties

De motivaties om sociaal ondernemend aan de slag te gaan, zijn te rubriceren onder de volgende noemers, die in combinatie kunnen voorkomen: Ä Persoonlijke ervaringen : veel sociaal ondernemers hebben persoonlijke ervaringen opge- daan die hen aan het denken hebben gezet. Dat kan gaan over onverwachte ontmoetingen, ervaringen tijdens reizen of in de eigen kring van familie en vrienden. Door deze persoonlijke ervaringen zijn ze op ideeën gekomen voor nieuwe producten en diensten, die ze zelfstandig op de markt willen brengen. Ä Maatschappelijke betrokkenheid : veel sociaal ondernemers zijn betrokken bij een maatschap- pelijk vraagstuk en zijn ontevreden over de huidige aanpak. Ze denken dat snellere, efficiëntere en resultaatgerichtere opties haalbaar zijn en brengen die vervolgens in de praktijk. Ä Behoefte aan meer autonomie en verantwoordelijkheid : veel sociaal ondernemers werkten eerst bij een organisatie en raakten zo ingewerkt in een werkveld. Ze merkten dat binnen de organisatie niet voldoende ruimte is om veranderingen tot stand te brengen en een verschil te maken. De behoefte aan meer autonomie en verantwoordelijkheid bracht hen ertoe als zelfstandig sociaal ondernemer verder te gaan.

Maatschappelijke kwesties of impactgebieden 3 Elke sociaal onderneming ontleent haar bestaansrecht aan een maatschappelijke kwestie die dichtbij speelt (zoals leefbaarheid in eigen wijk, dorp of stad) of mondiaal speelt (zoals wereldwijde ongelijkheid tussen arm en rijk). Aan de hand van een of meer kwestie(s) bepalen ondernemers welke bijdrage zij willen leveren en hoe ze dit gaan doen. Met andere woorden: met welk business- model ( 36 , 37 ) het bedrijf welke impact ( 42 ) gaat behalen.

Deze maatschappelijke kwesties zijn in categorieën in te delen: Ä arbeidsparticipatie Ä mondiale kwesties (zoals handelsketens)

Ä leefbaarheid, zorg en welzijn Ä duurzaamheid en circulariteit

Het is nuttig voor sociaal ondernemingen om expliciet aan te haken bij een van deze maatschap- pelijke kwesties omdat overheidsdiensten, ondersteuningsorganisaties, kennisinstellingen, keur- merken, subsidies en netwerken ook op basis van deze categorieën zijn georganiseerd. Voor een marktverkenning en stakeholdersanalyse is het belangrijk te bepalen welke actoren en factoren in deze categorie van belang zijn.

Hoe

Wat

Met wie

Waarheen

Typologie I 4 Elke maatschappelijke kwestie vereist een specifieke aanpak. Deze aanpak wordt uitgewerkt in een bijpassend businessmodel, een eigen strategie voor stakeholdersmanagement en een eigen marke- ting- en communicatiestrategie. Ook de competenties van ondernemers en medewerkers moeten bij die aanpak passen. Bovendien wordt de impact per kwestie anders gemeten en zien de opties voor doorgroei en opschaling er anders uit. De specifieke aanpak per kwestie wordt hierna weergegeven in een typologie. Deze typologie geeft inzicht in het bedrijfsprofiel, de kansen en de bedreigingen en de passende ondersteuning van de overheid.

Typologieaanpak per maatschappelijke kwestie

arbeids-participatie

mondiale kwesties

leefbaarheid, zorg en welzijn Buiten bestaande structuren opereren Bereiken van kritische massa

duurzaamheid en circulariteit

Creëert werkgelegenheid Afhankelijk van subsidies

Onafhankelijk van subsidies Betalingsbereidheid consument

Innovatieve systeemveranderaars

Hoge R&D-kosten

Social return

Armoedebestrijding

Macht van de menigte Duurzaamheid op grote schaal

Verandering wet- en regelgeving

Nieuwe klanten

Kosten dekken

Toegang tot kapitaal

Publiek-private samenwerking

Verkoopstimulering

Kansen bij aanbesteding Hulp bij toegang tot startkapitaal

Hoe

Wat

Met wie

Waarheen