Martens - Eenzaamheid

KITTY MARTENS | DEIRDRE BENEKEN GENAAMD KOLMER

ONTMOETINGEN MET OUDEREN

Eenzaamheid

‘Ontmoeting is van aangezicht tot aangezicht in betrekking staan’ Emmanuel Levinas

Eenzaamheid Ontmoetingen met ouderen

Kitty Martens Deirdre Beneken genaamd Kolmer

c u i t g e v e r ij

c o u t i n h o

bussum 2019

www.coutinho.nl/eenzaamheid Bij dit boek hoort een website met links naar interessante artikelen, instrumenten en websites.

© 2019 Uitgeverij Coutinho bv Alle rechten voorbehouden.

Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gege- vensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of op enige andere manier, zonder vooraf- gaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van reprografische verveelvoudigingen uit deze uitgave is toege- staan op grond van artikel 16h Auteurswet 1912 dient men de daarvoor wettelijk ver- schuldigde vergoedingen te voldoen aan Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp, www.reprorecht.nl). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) kan men zich wenden tot Stichting PRO (Stichting Publicatie- en Reproductierech- ten Organisatie, Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www.stichting-pro.nl).

Uitgeverij Coutinho Postbus 333 1400 AH Bussum info@coutinho.nl www.coutinho.nl

In samenwerking met De Haagse Hogeschool, lectoraat Mantelzorg.

Omslag: Bart van den Tooren, Amsterdam Foto’s omslag en binnenwerk: Shutterstock.com

Noot van de uitgever Wij hebben alle moeite gedaan om rechthebbenden van copyright te achterhalen. Per- sonen of instanties die aanspraak maken op bepaalde rechten, wordt vriendelijk ver- zocht contact op te nemen met de uitgever. De personen op de foto’s komen niet in de tekst voor en hebben geen relatie met het- geen in de tekst wordt beschreven.

ISBN 978 90 469 0666 8 NUR 740

Ten geleide

Al enkele jaren werk ik in senioren-wooncomplexen als community builder aan sociale verbondenheid en bruis. Maar nog steeds laat het beeld me niet los. Een enorm flatgebouw met al die gangen, al die woon- units. Stapeltjes mensen. Mensen die bijna allemaal in hun eentje met hun bordje op schoot zitten te eten bij het zes-uurjournaal. Deur aan deur, gang aan gang. Is dat niet een grotesk vertoon van eenzaamheid? Misschien niet. Wie weinig contacten heeft, is niet per sé eenzaam. Een paar contacten kunnen al veel voldoening geven. Toch zegt mijn gevoel dat de eenzaamheid hier behoorlijk regeert. De hoge leeftijd, de gezond- heidsproblemen en de beperkte mobiliteit van de bewoners zijn beken- de voorspellers. Ook raak ik telkens weer gealarmeerd als ik voor de zoveelste keer die paar zinnetjes weer hoor: ‘Eenzaam, ik? Nee hoor, ik red me wel, maar die en die en die! Bel dáár maar eens aan…’ Uit een Amerikaans onderzoek naar gezondheidsrisico’s bij eenzaam- heid kwam enkele jaren geleden naar voren dat eenzaamheid meer bij- draagt aan vroegtijdig overlijden dan roken en obesitas. De cijfers in de literatuur en ook in dit boek liegen er niet om: eenzaamheid is hard op weg om volksziekte nummer een te worden. Nu heeft iedereen wel eens een periode waarin hij of zij zich eenzaam voelt, bijvoorbeeld na een verhuizing of na het overlijden van een dierbare. In die zin hoort een- zaamheid bij het leven, net als verdriet en pijn. Alleen zijn kan ook pret- tig zijn. Maar wat als het al heel lang onprettig voelt, als het verdriet of de pijn niet meer weggaat? Wat als dat knagende, onprettige en uitein- delijk ziek makende gevoel je hele leven beheerst, niet enkele maanden, maar enkele jaren en soms je hele leven lang? Als je het gevoel hebt dat er niemand meer op je zit te wachten? Als je denkt dat je voor niemand meer van betekenis bent? Als je niemand jou nog zachtjes toespreekt wanneer je soms wat onhebbelijk doet of vergeet de huur te betalen? Langdurig sociaal isolement en eenzaamheid kunnen verstrekkende ge- volgen hebben, zoals depressie, schulden, vervuiling en verslaving. De schaamte en het schuldgevoel doen er nog een schepje bovenop. Het zal je maar gebeuren.

In 2016 gaf 43 procent van de volwassen Nederlandse bevolking (19 jaar en ouder) aan eenzaam te zijn. Soms ging het om een sterk gevoel van eenzaamheid (10 procent) en soms om matige eenzaamheid (33 pro- cent). Bij ouderen (80+) lagen de cijfers nog beduidend hoger. Gelukkig krijgt de overheidmeer oog voor dit complexe maatschappelijk probleem. ‘Eén tegen eenzaamheid’ is het devies. Ook neemt de weten- schappelijke kennis toe, evenals de kennis over mogelijke interventies. Er zijn veel soorten eenzaamheid, zoals emotionele eenzaamheid, soci- ale eenzaamheid en existentiële eenzaamheid. Er zijn maar liefst acht typen sociaal isolement. Alle vragen ze een eigen benadering, maatwerk dus. Dat is nog een behoorlijke puzzel. Lang niet alle bekende en goed bedoelde interventies blijken effectief te zijn. Hoe maak je als sociaal professional de juiste keuzes? Wanneer doe je het goede? En wanneer doe je het goed? Dit boek is belangrijk om twee redenen. Ten eerste: het doet verslag van wat we weten, kunnen en nog moeten leren op dit weerbarstige terrein. Ten tweede: het helpt ons goed te kijken, écht te kijken, naar de eenza- me mens. En daarmee ook onze eigen eenzaamheid onder ogen te zien. Misschien is dat wel de belangrijkste voorwaarde om als sociaal werker op dit gebied van betekenis te kunnen zijn. Kees Penninx ActivAge gemeenschapsvorming in een ouder wordende samenleving www.activage.nl

Voorwoord

‘Ik had een gesprek gepland met een vrouw van 76 jaar oud. Ze had met haar man veertig jaar in hetzelfde huis gewoond. De laatste tien jaar was hij dement en had ze voor hem gezorgd. Een tijdje terug is haar man overleden en zij had aangegeven te willen praten over de mantelzorg die ze had verleend. Ik had me goed voorbereid en een korte vragenlijst gemaakt. Ik wilde graag weten hoe zij de zorg had ervaren. Ik ging ervan uit dat deze vrouw weleens eenzaam zou kunnen zijn nu haar man was overleden en ze niet meer voor hem hoefde te zorgen. Ik ging er ook van uit dat haar sociale netwerk mogelijk niet meer zo groot zou zijn, gezien de zorg en haar leeftijd. Ik ging ervan uit dat ze uit liefde voor haar man had gezorgd. Toen ik haar huiskamer in kwam, begon ze meteen te praten. “Ik heb geen traan gelaten toen hij dood was, ik was blij dat het voorbij was. Hij was niet meer de man met wie ik ooit getrouwd was en ik kon geen kant op. Meteen na zijn dood heb ik een reis naar Australië geboekt. Eindelijk kon ik op reis en was ik vrij.”’ In deze anekdote gaat de professional met bepaalde ideeën over het le- ven van deze vrouw bij haar op bezoek. De professional denkt dat me- vrouw weleens eenzaam zou kunnen zijn geworden na de dood van haar man. Dat had de professional namelijk ergens gelezen. Zonder de inten- tie van de professional tekort te willen doen: de professional vormt zich op grond van aannames een beeld van deze mevrouw. Dit boek is bedoeld om de ander, zo goed als dat kan, waardeoordeel- vrij te ontmoeten. Natuurlijk heb je als professional beelden en ideeën die gebaseerd zijn op wat je hebt gelezen, gehoord en ervaren. Maar juist als professional moet je leren om je beelden en aannames kritisch tegen het licht te houden en de ander waar mogelijk zonder enige aanname tegemoet te treden. In situaties waarin eenzaamheid al dan niet een rol speelt, is het belangrijk om zo open mogelijk de zoektocht aan te gaan en onbevooroordeeld te bekijken wat je al dan niet voor een ander kunt betekenen. Eenzaamheid is iets anders dan alleen zijn. Alleen zijn is iets

anders dan niet gelukkig zijn. Niet gelukkig zijn is iets anders dan ziek zijn. Als jij iets voor de ander wilt betekenen, als dat nodig en gewenst is, is de zoektocht naar wat jij (nog) niet weet van en over die ander de enige manier om erachter te komen wat die ander nodig heeft. Eenzaamheid. Ontmoetingen met ouderen draagt bij aan de invulling van die zoektocht.

Voorjaar 2019 Kitty Martens en Deirdre Beneken genaamd Kolmer Lectoraat Mantelzorg

Inhoud

Inleiding

11

1 Het licht op eenzaamheid

17

1.1 De participatiemaatschappij 1.2 Theorieën over eenzaamheid

18 20 23

1.3 Eenzaamheid is een gebrek aan betekenisvolle relaties

2 Eenzaamheid of sociaal isolement, een kritisch kantelpunt?

27

2.1 Sociaal isolement, overheidsbeleid en interventies 2.2 Situationeel of structureel isolement en handelingsoriëntatie

29 30 32

2.3 Handelingsverlegenheid

3 Levensloop en identiteit

35

3.1 Het huis van de identiteit 3.2 Eenzaamheid en gezondheid 3.3 Persoonlijke en sociale relaties

36 37 38 39 40

3.4 Verlieservaringen

3.5 Zingeving

4 Eenzaamheid en interventies

43

4.1 De dynamiek van eenzaamheidsinterventies 4.2 Maatschappelijke, recreatieve en culturele participatie

44 45 47

4.3 Succesfactoren

5 Mensbeelden: een verbindend perspectief?

49

5.1 De autonome mens 5.2 De zorgende mens

50 51 51

5.3 Een filosofisch-antropologisch perspectief

6 Zelf aan de slag

53

6.1 Methodieken en interventies

54 57

6.2 Opdrachten

Epiloog

61

Geraadpleegde literatuur en bronnen

63

Register

69

Inleiding

Dit boek gaat over gevoelens van eenzaamheid bij ouderen. Eenzaam- heid komt bij alle leeftijdsgroepen en op alle niveaus van de samenleving voor. Denk bijvoorbeeld aan mensen met een lichamelijke of psychische beperking, migranten, mensen met een niet-westerse achtergrond, laagopgeleiden en jongeren. Misschien ken jij zelf ook gevoelens van eenzaamheid. In dit boek besteden we aandacht aan eenzaamheid bij ouderen. Wij zetten het licht op ouderen: zij vormen momenteel de grootste groep in Nederland en lopen een verhoogd risico op eenzaam- heid. De vergrijzing zal in de komende jaren (explosief ) toenemen. Jij bent in opleiding voor een beroep in het veld van gezondheidszorg of welzijn. In je opleiding, tijdens je stages of als zorgprofessional kom je zeker in aanraking met (vermoedens van) eenzaamheid bij ouderen. Dit boek biedt je kennis, handvatten en vaardigheden om gevoelens van eenzaamheid en isolement te herkennen en te begrijpen zodat jij de ou- dere optimaal kunt ondersteunen. Wie is de oudere? ‘De’ oudere bestaat niet en wanneer we ‘de’ oudere willen beschrijven, wordt ons beeld gekleurd door allerlei stereotyperin- gen, variërend van de eenzame oudere tot de vitale oudere. Elke indeling is relatief. Hoe ervaart iemand zijn leeftijd? Je kunt een min of meer objectieve maat gebruiken waarin drie leef- tijdscategorieën worden onderscheiden: van 50 tot 65 jaar, van 65 tot 80 jaar, en 80 jaar en ouder. De levensfase van mensen in de leeftijd van 65-80 jaar wordt ook wel de derde levensfase genoemd en 80-plussers bevinden zich in de vierde levensfase (Liefbroer & Dykstra, 2000). Men- sen van 50 jaar en ouder bevinden zich in de fase waarin zij maatschap- pelijk actief zijn, vaak ook beroepsmatig. Mensen in de derde levensfase bevinden zich in een volgend stadium. Vaak verrichten zij geen betaalde arbeid meer, wel hebben ze vaak nog een goede gezondheid. 80-plussers krijgen in het algemeen te kampen met lichamelijke gebreken (Hortula- nus, Jonkers & Stuyvers, 2012). De vierde levensfase wordt gekarakteri-

11

Eenzaamheid

seerd door een problematische gezondheid en toenemende beperkingen als gevolg van gezondheidsproblemen. In dit boek ligt de focus op oude- ren in de derde en vierde levensfase. Eenzaamheid neemt toe in de tweede levenshelft. Van de 55-jarigen is 18 procent matig eenzaam en 2 procent sterk eenzaam. Het percen- tage eenzame mensen loopt op naar 53 procent (matig) en 9 procent (sterk) van de 95-jarigen. In de laatste levensfase zien we dat het percen- tage sterker groeit. De literatuur wijst vooral op partnerverlies en verlies van gezondheid als reden voor eenzaamheid in de tweede levenshelft. Het verlies van een partner blijkt, naast verlies in het sociale netwerk, het grootste effect te hebben op eenzaamheid (Van Campen, Vonk & Van Tilburg, 2018). Het onderwerp eenzaamheid staat de laatste jaren maatschappelijk en in het veld van zorg en welzijn in de belangstelling. Chronische een- zaamheid heeft namelijk veel gevolgen voor de lichamelijke en psychi- sche gezondheid. Hierbij kun je denken aan een risico op depressie, pro- blemen met slapen, (alcohol)verslaving en hart- en vaatziekten. Leeswijzer In hoofdstuk 1 besteden we aandacht aan eenzaamheid in een verande- rende samenleving. We bespreken wat eenzaamheid is en vanuit welke theoretische kaders je eenzaamheid kunt bezien. In hoofdstuk 2 be- spreekt we het kritische kantelpunt van eenzaamheid naar isolement. Hoe verloopt dit proces en hoe kunnen mensen geïsoleerd raken? Aan de levensloop van de oudere mens besteden we in hoofdstuk 3 aandacht. Welke kritische gebeurtenissen en ervaringen in het leven van de oudere mens verhogen het risico op eenzaamheid? Mogelijke interventies om met eenzaamheid om te gaan krijgen aandacht in hoofdstuk 4. In hoofd- stuk 5 beschrijven we een filosofisch-antropologisch perspectief op de mens en zorgen voor elkaar. We sluiten af met een aantal opdrachten om zelf mee aan de slag te gaan in hoofdstuk 6 en vatten het geheel samen in de epiloog. Aan het begin van elk hoofdstuk vind je fragmenten van interviews. Deze zijn afkomstig uit de dagelijkse praktijk (Martens & Beneken ge- naamd Kolmer, 2014).

12

Inleiding

In de tekst staan citaten uit de literatuur; die zijn bedoeld als illustratie van de tekst in de betreffende paragraaf. Voor de leesbaarheid gebruiken we in dit boek ‘hij’ in plaats van ‘hij of zij’. Uit het leven gegrepen: Meneer Van Oirschot We beginnen met een op de werkelijkheid gebaseerde situatiebeschrij- ving van meneer Van Oirschot. Na elk hoofdstuk wordt er aan je ge- vraagd om aan de hand van de beschreven theorie, je eigen ervaring en visie op je beroep te reflecteren op de situatie van meneer Van Oirschot. Dit kun je alleen doen of samen met anderen, zoals je studiegenoten of collega’s. Op deze wijze kun je grip krijgen op de betekenis van een- zaamheid voor de oudere mens en voor jou als zorgprofessional.

13