Janssen - Basisboek huiselijk geweld

Hans Janssen Wendela Wentzel en Wilma Schakenraad

Huiselijkgeweld

Basisboek

Signaleren • melden • aanpakken

u i t g e v e r ij

c

c o u t i n h o

Basisboek huiselijk geweld

Basisboek huiselijk geweld Signaleren – melden – aanpakken

Hans Janssen , Wendela Wentzel en Wilma Schakenraad

Vierde, herziene druk

bussum 2019

www.coutinho.nl/huiselijkgeweld4 Je kunt aan de slag met het online studiemateriaal bij dit boek. Dit materiaal bestaat uit opdrachten bij elk deel van het boek, links naar relevante websites, signalenkaar ten, informatie over risicotaxatie-instrumenten en informatie over deskundigheids bevordering (‘Bijblijven!’).

© 2009/2019 Uitgeverij Coutinho bv Alle rechten voorbehouden.

Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elek tronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of op enige andere manier, zon der voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van reprografische verveelvoudigingen uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16 h Auteurswet 1912 dient men de daarvoor wet telijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 kb Hoofddorp, www.reprorecht.nl). Voor het overnemen van (een) ge deelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) kan men zich wenden tot Stichting pro (Stichting Publicatie- en Reproductierechten Organisatie, Postbus 3060, 2130 kb Hoofddorp, www.stichting-pro.nl).

Eerste druk, 2009 Vierde, herziene druk 2019

Uitgeverij Coutinho Postbus 333 1400 ah Bussum info@coutinho.nl www.coutinho.nl

Omslag en beeldbewerking: Dien Bos, Amsterdam Foto omslag: Lorenzo de Jongh en Emiel Boerkamp Cartoons binnenwerk: © Gertjan van Leeuwen, Amsterdam; Peter van Straaten, Amsterdam; Peter de Wit, Amsterdam Noot van de uitgever Wij hebben alle moeite gedaan om rechthebbenden van copyright te achterhalen. Personen of instanties die aanspraak maken op bepaalde rechten, wordt vriendelijk verzocht contact op te nemen met de uitgever.

isbn: 978 90 469 0657 6 nur: 740

Ten geleide Zonder overdrijving kunnen we stellen dat in ons land geweld gepleegd door iemand die tot de intieme levenssfeer van het slachtoffer kan worden gere kend, de meest voorkomende vorm van geweld is. De cijfers zijn verbluffend: jaarlijks worden er meer dan 200.000 mannen en vrouwen slachtoffer van huiselijk geweld. Maar liefst 119.000 kinderen worden slachtoffer van kin dermishandeling. Dit zijn dan ook nog cijfers gebaseerd op de waarneming van instanties en professionals die zich met de aanpak van dit geweld bezig houden. Helaas zien die niet alles. We hebben het hier over het spreekwoor delijke topje van de ijsberg.De droevige conclusie is dat er waarschijnlijk veel meer slachtoffers zijn te betreuren. Dat professionals niet alles in beeld krijgen, heeft deels te maken met het ge geven dat ook vandaag de dag mensen niet makkelijk praten over het geweld dat achter hun voordeur plaatsvindt. Gevoelens van angst en ook schaamte kunnen ertoe leiden dat het lang duurt voordat slachtoffers, plegers of men sen uit hun omgeving hulp zoeken voor de problemen thuis. Daarnaast speelt ook een rol dat deze vormen van geweld dikwijls een complex karakter heb ben, waardoor het voor professionals lang niet eenvoudig is om te achterha len wat er zich allemaal in de huiselijke kring afspeelt. (Aankomend) professionals moeten zich echter niet door deze sombere cij fers laten ontmoedigen. Zij staan weliswaar voor een zware taak, maar ook een belangrijke en mooie opdracht. Want in individuele levens kunnen zij licht en lucht brengen. Bovendien staan zij niet alleen! Want inmiddels is er alweer de vierde herziene druk van Basisboek huiselijk geweld. Dit boek is een aanrader voor nieuwkomers in de wereld van het huiselijk geweld, zoals studenten aan hogescholen die straks in de beroepspraktijk met deze casuïstiek te maken krijgen. Maar ook voor ervaren professionals is het een fraai naslagwerk. In dit handboek wordt in het eerste deel op een toegan kelijke manier uitgelegd in welke gedaanten huiselijk geweld zich kan mani festeren. In deze herziene druk zijn actuele cijfers, literatuur en voorbeelden opgenomen. In het tweede deel staat de aanpak van huiselijk geweld centraal. Op dit terrein hebben zich de laatste jaren belangrijke wijzigingen voorge daan. In dit verband kan onder meer gedacht worden aan de aanscherping van de Wet verplichte meldcode huiselijk geweld en kindermishandeling en de nieuwe regels rond privacy. Deze taaie maar essentiële stof wordt helder uitgelegd. In het derde en laatste deel komen vaardigheden en methodieken aan bod. Want wat moet die professional nu concreet doen?

Ik ben ervan overtuigd dat de best practices en interviews met professionals uit de praktijk voor studenten het werken met slachtoffers en plegers van huiselijk geweld inzichtelijker zullen maken. Het boek zal een aantal van hen er hopelijk ook van overtuigen om na afloop van hun studie voor dit waarde volle werk te kiezen. Want we hebben gemotiveerde professionals, die zich niet neerleggen bij de eerdergenoemde treurige cijfers, hard nodig! Janine Janssen Hoofd onderzoek van het Landelijk Expertise Centrum Eergerelateerd Geweld van de nationale politie Lector Veiligheid in Afhankelijkheidsrelaties aan Avans Hogeschool najaar 2018

Voorwoord Sinds 2009 zetten hbo-opleidingen in het sociale en pedagogische domein dit boek in bij lessen rond het thema huiselijk geweld en kindermishandeling. In de afgelopen tien jaar is er veel veranderd, zowel in de wetgeving rond de aanpak van huiselijk geweld en kindermishandeling als in de uitvoerings praktijk. In dit boek volgen we die ontwikkelingen op de voet. Dat is van be lang, want bij de aanpak van huiselijk geweld is behoefte aan goedgeschoolde en goedgetrainde professionals die, gewapend met actuele kennis van zaken, de strijd tegen huiselijk geweld en kindermishandeling aangaan. Partnergeweld, kindermishandeling, mishandeling van ouderen en de aan pak ervan staan binnen en buiten het onderwijs volop in de belangstelling. Er wordt veel over geschreven, er wordt onderzoek gedaan, er worden nieuwe vormen van aanpak ontwikkeld en er wordt geregeld in de Tweede Kamer over gesproken. Ook in gemeenteraden is de aanpak van huiselijk geweld een terugkerend onderwerp, vooral sinds de decentralisatie van een aantal ver antwoordelijkheden – zoals die voor jeugdhulp – naar gemeenten. Er zijn tal van samenwerkingsprojecten opgezet, er is nieuwe wetgeving gekomen. In ternationale uitwisselingen vinden plaats. Steeds meer beroepsgroepen vra gen zich af wat hun verantwoordelijkheid bij het signaleren en bestrijden van huiselijk geweld en kindermishandeling inhoudt. Beroepsopleidingen heb ben curricula over dit onderwerp voor aankomend professionals ontwikkeld. En die ontwikkelingen gaan door. Tegen deze achtergrond verschijnt de herziene uitgave van dit boek. Het is een handreiking aan (toekomstige) professionals, en in het bijzonder aan hbo-studenten in een van de sociale beroepen. De kans is groot dat je na je opleiding op een of andere manier bij de aanpak van huiselijk geweld en kin dermishandeling betrokken raakt. Misschien regel je straks als medewerker bij het algemeen maatschappelijk werk opvang voor slachtoffers van huiselijk geweld of bied je aan plegers de mogelijkheid van een vrijwillige behande ling. Sommige afgestudeerde hbo’ers worden medewerker bij de vrouwen opvang, bij Veilig Thuis (het advies- en meldpunt huiselijk geweld en kin dermishandeling, amhk) of bij de Raad voor de Kinderbescherming. Andere afgestudeerden vinden werk in de jeugdzorg of – na verdere specialisatie – in de geestelijke gezondheidszorg (ggz). Al deze toekomstperspectieven van hbo-studenten in de sociale beroepen rechtvaardigen dat er in je opleiding aandacht is voor het thema huiselijk geweld, kindermishandeling en mishan deling van ouderen.

We merken dat dit boek ook veel gebruikt wordt in nascholingen van profes sionals die al in de praktijk werkzaam zijn. Het boek is daarmee ook voor de uitvoeringspraktijk van belang. Dit boek is tevens bestemd voor docenten in het hbo. Het kan hen helpen om curricula over dit onderwerp verder vorm te geven. Hbo-opleidingen blijken in de praktijk op verschillende manieren aandacht te geven aan het thema huiselijk geweld. Bij sommige hbo-opleidingen zijn er minors over dit onderwerp, andere bouwen het als thema in de major in. Verschillende ho gescholen organiseren een masterclass Aanpak huiselijk geweld en kinder mishandeling. Een enkele hogeschool gaat rond dit onderwerp internationale samenwerking aan en besteedt er aandacht aan in de vorm van een intensive program . Rond de aanpak van huiselijk geweld is sprake van ‘versnelde ontwikkelingen’, zowel in het beleid als in de uitvoeringspraktijk. Die ontwikkelingen zijn van uiteenlopende aard. Toen de eerste druk van dit boek in 2009 verscheen, was bijvoorbeeld de Wet tijdelijk huisverbod – die het mogelijk maakt de pleger van huiselijk geweld tijdelijk de toegang tot zijn huis te ontzeggen – nog maar net ingevoerd. Inmiddels is met de uitvoering van die wet ervaring opgedaan. Lokale structuren voor de aanpak van huiselijk geweld zijn veranderd, mede als gevolg van de decentralisaties in 2015. Er is een meldcode voor huiselijk geweld en kindermishandeling ingevoerd, waaraan in 2019 een zogenoemd ‘afwegingskader’ is toegevoegd. Nieuwe, succesvolle methodieken en veel belovende vormen van aanpak zijn ontwikkeld of in ontwikkeling. Dat de ontwikkelingen zo snel gaan, is overigens een compliment waard aan het uit voeringsveld, aan onderzoekers, aan beleidsmakers en aan de politiek! Al die ontwikkelingen waren voor ons, de auteurs, aanleiding om de kans te benutten de vierde druk van dit boek zodanig te herzien dat hbo-studenten die nu kennismaken met dit onderwerp, er op de meest actuele manier over worden geïnformeerd. Wij hebben dit boek daarom op een aantal plaatsen herschreven, aangevuld en geactualiseerd. De herzieningen in deze vierde druk betreffen met name: ò ò invoeging van teksten rond het afwegingskader in de Meldcode huiselijk geweld en kindermishandeling; ò ò invoeging van teksten rond nieuwe wetgeving inzake privacy (avg); ò ò actualisering van de cijfers: waar nieuwe data beschikbaar zijn, zijn die ingevoegd; ò ò actualisering van de gebruikte methodieken; ò ò invoeging van een apart hoofdstuk over ‘consulteren’ bij de beschrijving van de meldcode;

ò ò verplaatsing van de opdrachten van het boek naar de website (in eerdere uitgaven werd elk deel van dit boek afgesloten met een aantal opdrachten waarmee studenten hun opgedane kennis konden toetsen); ò ò tal van kleinere bijstellingen, aanvullingen en actualiseringen. Zo zijn on der meer oude krantenberichten (deel 1) vervangen door actuelere en zijn beschrijvingen van best practices (deel 2) en interviews met professionals uit de praktijk (deel 3) geactualiseerd. Wij hopen dat het boek met deze bijstellingen weer een aantal jaren dienst kan doen bij het opleiden van professionals en dat zij straks met actuele ken nis op zak het werkveld betreden! Namens de auteurs,

Hans Janssen voorjaar 2019

Inhoud

Inleiding

17

Deel 1 Geweld in gezinnen: met de neus op de feiten

23

1 Definitie en begripsafbakening 1.1 Geweld in gezinnen: an inconvenient truth 1.2 Kenmerken van geweld in gezinnen

25 25 26 30 31 31 33 33 35 36 36 38 39 41 43 44 45 45 46 47 50 51 52 55 55 56 57 59 60 61

1.3 Gevolgen van huiselijk geweld

1.3.1 Fysieke gevolgen 1.3.2 Psychische gevolgen 1.3.3 Psychosociale gevolgen 1.3.4 Transgenerationele overdracht 1.3.5 Maatschappelijke gevolgen

1.4 Huiselijk geweld vanuit verschillende perspectieven 1.4.1 Huiselijk geweld als uiting van psychopathologie 1.4.2 Huiselijk geweld als uiting van machtsverschillen 1.4.3 Huiselijk geweld, gedefinieerd vanuit het strafrecht 1.4.4 Huiselijk geweld vanuit systeemtheoretisch perspectief

1.4.5 Specialisme of generalisme?

1.5 Ontwikkelingen in vogelvlucht 1.5.1 Van privégeweld tot publieke zaak 1.5.2 Van zorgzaak naar veiligheidszaak 1.5.3 Decentralisatie: aanpak op maat 1.6.1 Sleutelwoord 1: geweld 1.6.2 Sleutelwoord 2: huiselijke kring 1.6.3 Sleutelwoord 3: het slachtoffer 1.7 Een beeld van huiselijk geweld uit de cijfers 1.7.1 Het Intomartonderzoek (1997)

1.6 Een werkdefinitie en een uitgewerkte definitie van huiselijk geweld

1.7.2 Huiselijk geweld bij inwoners met een migratieachtergrond

1.7.3 Politieregistratie in opeenvolgende jaren 1.7.4 Landelijk onderzoek in de periode 2007-2010 1.7.5 Landelijk onderzoek in de periode 2015-2018 1.7.6 Veroordeeld en opnieuw in de fout

2 Geweld tegen (ex-)partners, kinderen, ouders en ouderen

63 63 65 67 69 70 73 75 77 77 79 82 84 85 88 88 89 90 92 94 95 99

2.1 Partnergeweld

2.1.1 Typen partnergeweld

2.1.2 Typologie van slachtoffers van partnergeweld 2.1.3 Typologie van daders van partnergeweld 2.1.4 Risicofactoren voor partnergeweld

2.1.5 Partnergeweld in homorelaties 2.1.6 Partnergeweld in cijfers

2.2 Kindermishandeling

2.2.1 Wat is kindermishandeling? 2.2.2 Vormen van kindermishandeling 2.2.3 Kinderen als getuige van huiselijk geweld

2.2.4 Risicofactoren voor het ontstaan van kindermishandeling

2.2.5 Kindermishandeling in cijfers

2.3 Geweld tegen ouders en ouderenmishandeling

2.3.1 Oudermishandeling 2.3.2 Ouderenmishandeling

2.3.3 Vormen en gevolgen van ouder(en)mishandeling

2.3.4 Ouder(en)mishandeling in cijfers

2.4 Schadelijke traditionele praktijken

2.4.1 Vormen van schadelijke traditionele praktijken 2.4.2 Gevolgen van schadelijke traditionele praktijken 2.4.3 Schadelijke traditionele praktijken in cijfers 2.4.4 Beleid en aanpak van schadelijke traditionele praktijken

100 100 102 104 105 107

2.5 Seksueel geweld

2.5.1 Gevolgen van seksueel geweld 2.5.2 Seksueel geweld in cijfers 2.5.3 Aanpak van seksueel geweld

Samenvatting deel 1

109

Deel 2 Aanpak van huiselijk geweld

111

3 Sluitende aanpak en ketenaanpak

113 115 115 117 120 121 124

3.1 Sluitende aanpak

3.1.1 Een sluitende aanpak bereikt alle doelgroepen 3.1.2 Een sluitende aanpak omvat het hele werkterrein

3.2 Ketenaanpak

3.2.1 De frontoffices: Veilig Thuis 3.2.2 De lokale teams of wijkteams

3.2.3 Veiligheidshuizen 3.2.4 Ketenpartners

125 126 131 132 133 134 135 137 137 137 139 140 141 144 145 146 147 149 150 150 152 153 154 154 155

3.2.5 Verwijzers

3.3 Regie

3.3.1 Regie op verschillende niveaus 3.3.2 Casusregie of casemanagement 3.3.3 Intensief casemanagement

4 Instrumenten

4.1 Wetten en regels

4.1.1 Internationale wetgeving

4.1.2 Strafrecht

4.1.3 Burgerlijk Wetboek (bw) 4.1.4 Wet tijdelijk huisverbod

4.1.5 Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo 2007 en 2015)

4.1.6 Jeugdwet

4.1.7 Meldcode huiselijk geweld en kindermishandeling

4.2 Intentieverklaringen, convenanten en protocollen

4.3 Aanwijzing huiselijk geweld 4.4 Privacy en het beroepsgeheim

4.4.1 Wetten en regels rond privacy en het beroepsgeheim

4.4.2 Overmacht 4.4.3 Groepsoverleg

4.5 Overige instrumenten

4.5.1 Veiligheidsbeoordeling

4.5.2 Aware

Samenvatting deel 2

156

Deel 3 Vaardigheden en methodieken voor de aanpak van huiselijk geweld

157

5 Signalen in kaart brengen

161 161 162 163 164 166

5.1 Instrumenten bij het signaleren van huiselijk geweld

5.1.1 Intuïtie of het niet-pluisgevoel

5.1.2 Kennis van zaken 5.1.3 Signalenlijsten 5.1.4 Kindcheck

5.2 Houding en vaardigheden bij het signaleren van huiselijk geweld 5.2.1 Open houding met lef om door te vragen 5.2.2 Zoek meer dan één signaal en breng de signalen in kaart

167 167 167

6 Overleggen met collega’s of met Veilig Thuis 6.1 Overleg en advies bij vermoedens van huiselijk geweld en kindermishandeling

169

170 170 171 171 173 174 175 184 189 191 191 192 193 193 196 201 202 203 205 206 207 207 208 209 211 213 214 217 218

6.1.1 Aandachtsfunctionaris

6.1.2 Veilig Thuis

6.2 Eerste inschatting van de (on)veiligheid

7 Huiselijk geweld bespreekbaar maken

7.1 Instrumenten om huiselijk geweld bespreekbaar te maken

7.1.1 Een gespreksmodel

7.1.2 Aandachtspunten en accenten binnen het gespreksmodel 7.1.3 Standaardvragen in standaardgesprekken 7.2 Vaardigheden bij het bespreekbaar maken van huiselijk geweld

7.2.1 Praten in ik-boodschappen

7.2.2 Luisteren 7.2.3 Overschakelen

7.3 De kracht van argumenten

7.4 Voorwaarden voor professionele gesprekken over huiselijk geweld

8 Risico’s taxeren

8.1 Afwegingskaders

8.2 Risicotaxatie-instrument Huiselijk Geweld

8.3 odara en sara

8.4 Hulp bij het invullen van een risicotaxatie-instrument

9 Het besluit nemen: melden, zelf hulp organiseren of verwijzen

9.1 Melden bij Veilig Thuis

9.1.1 Aandachtspunten bij het melden van huiselijk geweld

9.2 Melding bij de politie 9.3 Zelf hulp organiseren

9.4 Verwijzen

9.4.1 Verwijzingen in de vorm van een advies 9.4.2 Verwijzing onder drang of dwang 9.4.3 Voorwaarden voor succesvolle verwijzing

10 Methodieken

223 224 225 229 231 232 234 235 237 241 243 247 248 250 253 254 255 255 257 258

10.1 Methodieken gericht op preventie

10.1.1 Preventieprogramma’s voor kinderen en jongeren 10.1.2 Preventieprogramma’s voor volwassenen 10.1.3 Preventieprogramma’s voor ouders en kinderen 10.1.4 Preventieprogramma’s voor mensen met een verstandelijke beperking 10.1.5 Preventieprogramma’s ten behoeve van potentiële plegers

10.2 Methodieken gericht op hulpverlening 10.2.1 Hulp voor kinderen en jongeren 10.2.2 Hulp voor volwassen slachtoffers

10.2.3 Hulp voor gezinnen: de systeemgerichte benadering

10.2.4 Hulp voor ouderen

10.2.5 Hulp voor mensen met een verstandelijke beperking

10.2.6 Hulp voor/behandeling van plegers

10.2.7 Hulp via internet

10.3 Methodieken gericht op nazorg

11 Zorg voor jezelf!

11.1 Overdracht en tegenoverdracht als gevolg van trauma’s

11.2 Moe van betrokkenheid? 11.3 Instrumenten voor ‘zelfzorg’

Samenvatting deel 3

260

Bijlage 1: Artikelen in het Wetboek van Strafrecht Bijlage 2: Signalen die kunnen duiden op huiselijk geweld

261 262 265 273 283

Literatuur

Register

Over de auteurs

Inleiding ò ò In Amersfoort sloeg een 39-jarige vrouw haar echtgenoot tot bloedens toe met een kandelaar op zijn hoofd. Eigenlijk wilde ze zelfmoord plegen, maar ze wist niet hoe. Ze hoopte dat haar man haar zou doden. ò ò De 70-jarige Mimoun H. steekt in de Utrechtse wijk Kanaleneiland zijn appartement in brand. Er volgt een explosie, waarbij een politieagent ge wond raakt. Later vindt de politie in het appartement het lichaam van Mimouns vrouw. Zij zou door haar man zijn neergestoken. ò ò Amy is secretaresse bij een groot technisch bedrijf. Bij een functione ringsgesprek merkt haar chef op dat Amy haar werk de laatste tijd onge concentreerd doet. Ze maakt veel fouten. Ze komt ook geregeld te laat. Amy geeft alleen als verklaring dat er ‘thuis een paar problemen zijn’. De chef vraagt of er misschien ook geweld aan te pas komt. Amy zegt niets meer. ò ò De achtjarige Sharleyne is van de tiende verdieping van een flatgebouw in Hoogeveen gevallen. Of is ze eraf geduwd? De moeder van Sharleyne staat voor de rechter. Ze blijkt die bewuste avond dronken te zijn geweest, ze had een ‘kwade dronk’. ò ò De veertienjarige Issa verheugde zich op een vakantie bij zijn vader in Afrika, maar hij werd na aankomst opgehaald door onbekenden die hem zijn paspoort en mobieltje afnamen en hem aan zijn lot overlieten. Issa’s familie wilde voorkomen dat hij te veel zou verwestersen. ò ò De twintigjarige, verstandelijk beperkte Daniëlla wordt wekenlang door haar stiefvader Geert geslagen en gemarteld. Ze sterft uiteindelijk aan haar verwondingen. Er waren tien instanties bij het gezin betrokken. Het was bij die instanties bekend dat Geert veroordeeld was wegens het seksu eel misbruiken en bedreigen van twee stiefdochters in een vorige relatie. ò ò Ibrahims ouders hebben voor hem een bruid uit het Rifgebied gevon den. De bruid is zeventien jaar en spreekt alleen Berbers. Ibrahim en zijn moeder besluiten dat zij niet alleen naar buiten mag. Als Ibrahim en zijn ouders het huis verlaten, doen zij de deur achter zich op slot. Het meisje blijft alleen achter. Ibrahim neemt haar paspoort en haar telefoon mee. ò ò Een rechter in Groningen wordt veroordeeld omdat hij zijn vriendin heeft bedreigd. Hij wordt uit zijn ambt gezet. Deze voorbeelden zijn deels gebaseerd op de literatuur over huiselijk geweld en deels op krantenberichten. Ze illustreren het feit dat huiselijk geweld en kindermishandeling zich in veel gedaanten voordoen. Vernedering en pesten, bedreiging, fysieke mishandeling, verwaarlozing, opsluiting, seksueel geweld, financiële uitbuiting, moord en doodslag: in ge-

17

Basisboek huiselijk geweld

zinnen en families komt het allemaal voor. Huiselijk geweld kan zich richten tegen vrouwen en meisjes, maar ook – zij het in mindere mate – tegen jon gens en mannen en tegen ouders en ouderen. Daarbij kan het gaan om een eenmalig incident of om structureel geweld dat wekelijks of dagelijks gedu rende langere tijd voorkomt, mogelijk zelfs jarenlang. De gezinnen waarin het geweld zich afspeelt, zijn heel divers: het kunnen gezinnen zijn met een Nederlandse achtergrond en gezinnen met een migra tieachtergrond, rijk en arm, gezinnen met een hoog en gezinnen met een laag opleidingsniveau. Het kunnen gezinnen zijn waar geen enkele hulpverlenen de instantie eerder contact mee had en gezinnen die bij een aantal instanties bekend zijn en die complexe, meervoudige problemen hebben, zoals versla ving aan alcohol en drugs, schulden, problemen rond de opvoeding van de kinderen, psychische problemen en verstandelijke beperkingen. Huiselijk geweld is een maatschappelijk probleem van de eerste orde. Het raakt niet alleen nú enorme aantallen mensen, het werkt ook door in vol gende generaties. Een van de kenmerken van huiselijk geweld is immers dat het in veel gevallen van de ene generatie op de andere wordt overgedragen. Kinderen die opgroeien in een gewelddadige omgeving, ervaren geweld ken nelijk gemakkelijker als een ‘gewone zaak’. Op korte termijn moeten slachtoffers worden geholpen, plegers worden behandeld en moet er intensieve aandacht zijn voor de kinderen die getuige of medeslachtoffer waren van het geweld. Wat er op de lange termijn moet gebeuren, is misschien nog belangrijker. De opdracht die we ons voor de lan gere termijn zouden moeten stellen, is namelijk de transgenerationele over dracht van huiselijk geweld te doorbreken en te voorkomen dat het probleem ook volgende generaties raakt. Om die opdracht te volbrengen zouden pro fessionals in diverse sectoren, beleidmakers én docenten in het hbo immers de handen ineen moeten slaan. De basis daarvoor moet nu gelegd worden, in de scholing en training van de professionals van de toekomst. Het is daarmee (ook) een opdracht aan jou geworden, de hbo-student van nu. (We gebrui ken in dit boek overigens slechts de mannelijke vorm ‘student’ en ‘docent’ en als we het over de professional hebben, doen we dat in de mannelijke vorm (‘hij’), wetend dat er – uiteraard! – ook veel vrouwelijke studenten, docenten en professionals zijn. We doen dit om te voorkomen dat we steeds lelijke toevoegingen of combinaties moeten gebruiken, zoals ‘student(e)’, ‘docent(e)’ of ‘hij/zij’.) Omdat huiselijk geweld zo veel vormen kan aannemen, willen we je in dit boek een genuanceerd beeld geven. Je leert de aard en omvang, oorzaken en gevolgen van huiselijk geweld kennen. Ook bespreken we de aanpak van hui selijk geweld en het beleid dat overheden rond dit onderwerp voeren. Je leert

18

Inleiding

welke wetten en regels van toepassing zijn en welke methodieken er bestaan in de hulpverlening aan slachtoffers, plegers en omstanders. Wanneer je als professional hulp verleent aan slachtoffers, plegers of om standers van huiselijk geweld, ben je in feite zelf ook een omstander en kun je emotioneel betrokken raken. Je moet daarom professioneel kunnen omgaan met je emoties, zelfs als die door eigen ervaringen zijn gekleurd. Dit boek laat je daarom ook nadenken over je eigen houding ten opzichte van huiselijk geweld en spoort je aan om voor jezelf een onderbouwd antwoord te zoeken op de vele vragen die huiselijk geweld oproept. Wat bezielt iemand om een eigen partner, kind of ouder iets aan te doen? Hoe kun je het in vredesnaam zo uit de hand laten lopen? Had niemand dat kunnen voorkomen? Die vragen komen waarschijnlijk bij iedereen op die iets hoort of leest over huiselijk geweld of kindermishandeling: bij professionals en niet-professionals. Maar professionals moeten zichzelf daarnaast nog een aantal andere vra gen stellen. Vragen die hen in staat stellen de situatie zorgvuldig te beoorde len en een gerichte, scherpe keuze te maken voor de aanpak ervan. Tot die vragen horen onder meer de volgende: ò ò Wanneer spreken we precies van huiselijk geweld en kindermishandeling? Worden die termen wel altijd terecht gebruikt? Welke typen van geweld kunnen worden onderscheiden? ò ò Wat is de achtergrond van het geweld, in welke context vindt het plaats? ò ò Wat doet het met het slachtoffer? Op welke psychische, fysieke en sociale gevolgen moeten we bedacht zijn? Hoe kunnen we het slachtoffer helpen? Welke hulp is in deze situatie bij dit slachtoffer effectief? ò ò Wat moet er gebeuren om het geweld te doen stoppen en het slachtoffer te helpen om de gevolgen ervan te verwerken? ò ò Hoe kan de veiligheid van het slachtoffer op korte en op langere termijn worden gegarandeerd? ò ò Moeten plegers altijd worden aangegeven bij de politie en moeten zij al tijd worden gestraft, of zijn er andere mogelijkheden om te voorkomen dat het geweld zich gaat herhalen? ò ò Moet het geweld ergens gemeld worden? Moet dat altijd of alleen in be paalde gevallen? En is dat niet strijdig met geldende privacyregelingen? ò ò Waar en hoe moet het geweld gemeld worden? ò ò Wat zijn de gevolgen voor de omstanders die – direct of indirect – getuige van het geweld zijn geweest, bijvoorbeeld kinderen die de ruzies tussen hun ouders meemaken? Hoe moeten zij worden opgevangen en geholpen? Vragen die huiselijk geweld oproept

19

Basisboek huiselijk geweld

ò ò Wat moet de rol zijn van professionele omstanders, zoals huisartsen, wijk verpleegkundigen en leerkrachten? Moeten en mogen zij vermoedens van geweld met elkaar delen of moeten zij er een melding van maken bij een meldpunt? Of bij de politie? ò ò Hoe verantwoord je als hulpverlener je werkwijzen en maak je de effecten van je aanpak zichtbaar? Op dit soort vragen gaan we in dit boek in. Daarmee wordt dit boek niet alleen een bron van informatie, maar ook een eerste handreiking voor het praktijkwerk. Dit boek is opgebouwd uit drie delen. In deel 1 bespreken we de aard en om vang van huiselijk geweld in zijn verschillende facetten. We gaan uitgebreid in op de definitie van huiselijk geweld en kindermishandeling. Daarbij bezien we huiselijk geweld vanuit verschillende theoretische perspectieven. In deel 2 beschrijven we de aanpak van huiselijk geweld en kindermishan deling. We beschrijven verschillende samenwerkingsvormen voor preventie en bestrijding van huiselijk geweld, zoals de sluitende aanpak, de ketenaan pak, regie en (intensief ) casemanagement. Daarnaast komen de instrumen ten aan de orde die je als professional tot je beschikking hebt. Het gaat hierbij om wet- en regelgeving, protocollen en richtlijnen. In deel 3 beschrijven we de vaardigheden die een (aankomend) professio nal nodig heeft wanneer hij betrokken is bij de aanpak van huiselijk geweld of kindermishandeling. We gaan expliciet in op het signaleren en bespreekbaar maken van huiselijk geweld en kindermishandeling, het taxeren van risico’s en het melden, zelf hulp bieden of verwijzen. We maken onderscheid tussen gesprekken met slachtoffers, met plegers en met kinderen die getuige zijn geweest van geweld tussen hun ouders. Daarbij kan het gaan om afzonderlij ke gesprekken, maar ook om contacten met het gezinssysteem (systemische aanpak). Bij de beschrijving van de vaardigheden volgen we de stappen die genoemd worden in de Meldcode huiselijk geweld en kindermishandeling. Vervolgens bespreken we in dit deel de methodieken die gericht zijn op pre ventie, hulpverlening en nazorg, waarbij we steeds onderscheid maken tus sen de verschillende doelgroepen. Opbouw van dit boek

20

Inleiding

Online studiemateriaal Op www.coutinho.nl/huiselijkgeweld4 vind je het online studiemateriaal

bij dit boek. Dit materiaal bestaat uit: ò ò opdrachten bij elk deel van het boek;

ò ò links naar relevante websites bij elk deel van het boek; ò ò informatie over deskundigheidsbevordering (‘Bijblijven!’). Verder vind je bij deel 3 van het boek: ò ò signalenkaarten; ò ò informatie over risicotaxatie-instrumenten; ò ò links naar de methodieken zoals beschreven in hoofdstuk 10. Voor docenten is informatie opgenomen over beschikbare films, waaronder de film Zingen in het donker (Mutsaersstichting), en over trainingsmogelijk heden. Advies Als het onderwerp in dit boek aansluit bij persoonlijke ervaringen, kan dat de be hoefte oproepen om erover te praten. Zoek in zo’n geval iemand die je vertrouwt, bijvoorbeeld een docent of eenmedestudent, en praat erover. Wie professionele hulp nodig heeft, vindt in dit boek diverse websites met adressen en telefoonnummers van hulpverlenende instanties. Aarzel niet omer gebruik van temaken. Ze zijn ervoor.

21

Inleiding

Geweld in gezinnen: met de neus op de feiten ‘Geweld hoort nergens thuis, zeker niet in je eigen huis, waar je vei lig moet zijn en je je veilig moet voelen om jezelf te kunnen zijn, te groeien en je te ontwikkelen. Veel mensen hebben thuis niet zo’n veilige omgeving. De schade die dit veroorzaakt is groot. Daar mag niemand van wegkijken. Onze opgave is huiselijk geweld en kin dermishandeling terug te dringen, de schade ervan beperken en zo de cirkel van geweld, de overdracht van generatie op generatie, te doorbreken.’ Zo begint de nota Geweld hoort nergens thuis: Aanpak huiselijk geweld en kindermishandeling , die de ministers De Jonge (Volksgezondheid, Welzijn en Sport) en Dekker (Rechtsbescherming) in april 2018 naar de Tweede Kamer stuurden. Huiselijk geweld vormt volgens de minis ters een groot maatschappelijk probleem: jaarlijks worden er 200.000 volwassenen en 119.000 kinderen slachtoffer van. Ook worden er jaar lijks 170.000 ouderen thuis mishandeld of financieel uitgebuit door bekenden – grotendeels familieleden. Dat zijn schrikbarende cijfers. Geen enkel ander geweldprobleem kent zoveel slachtoffers. Dat roept onmiddellijk de vraag op: hoe kan het dat dit probleem zo’n omvang heeft, wat is daar de oorzaak van? De vraag die daaraan vooraf moet gaan is deze: waar hebben we het precies over? Wat verstaan we onder huiselijk geweld, kindermishan deling en mishandeling van ouderen? In dit deel van het boek bieden we een introductie van de aard, omvang en gevolgen van huiselijk ge weld – in de brede zin van het woord.

DEEL EEN

DEEL EEN

23

• 

24

1 DEFINITIE EN

DEEL EEN

BEGRIPSAFBAKENING

Wat verstaan we onder huiselijk geweld en kindermishandeling, welke defini tie hanteren we hiervoor en komt onze definitie van huiselijk geweld overeen met de definities die andere landen of de Verenigde Naties hanteren? In wel ke omvang doet huiselijk geweld zich voor, welke gevolgen kan het hebben en welke oorzaken zijn er aan te wijzen? In dit hoofdstuk gaan we in op het begrip ‘huiselijk geweld’ (paragraaf 1.1). Vervolgens zetten we in paragraaf 1.2 en 1.3 de kenmerken en gevolgen van dit type geweld op een rijtje. Huiselijk geweld kan vanuit zeer verschillende perspectieven worden bekeken. Ook die zetten we uiteen (paragraaf 1.4). In paragraaf 1.5 bespreken we kort de ontwikkelingen van de afgelopen jaren in onze kijk op huiselijk geweld en de aanpak ervan. Hierna wordt in paragraaf 1.6 een definitie gegeven die we iets verder uitwerken en nuanceren. Tot slot bespreken we enkele onderzoeken, aan de hand waarvan we een beeld krij gen over de omvang van huiselijk geweld (paragraaf 1.7). Het lijkt wel of onze samenleving steeds gewelddadiger wordt. Gewelddadi ge overvallen zijn aan de orde van de dag. Een Syrische man steekt met een mes drie mensen in Den Haag neer. Een schietpartij in een winkelcentrum in Alphen kost zeven mensen het leven. Het televisieprogramma Opsporing verzocht toont vrijwel iedere week beelden van gewelddadige overvallen. Bij na dagelijks staan er berichten in de krant over geweld tegen beroepskrach ten tijdens hun werk: politiemensen, buschauffeurs, treinconducteurs, am bulancepersoneel en het personeel in ziekenhuizen – vooral bij de afdeling spoedeisende hulp. Al bijna net zo vaak duiken er in de pers berichten op over verkrachtingen, seksueel misbruik van kinderen en over netwerken van pedofielen die kinderporno uitwisselen. Van alle vormen van geweld komt huiselijk geweld verreweg het meeste voor. Geen enkele vorm van geweld maakt zo veel slachtoffers. Volgens onderzoek

1.1 Geweld in gezinnen: an inconvenient truth

25

1 • Definitie en begripsafbakening

doen zich in ons land elk jaar 200.000 ernstige incidenten voor. Als we de minder ernstige incidenten erbij optellen, zijn het er zelfs meer dan een mil joen (Van der Veen & Bogaerts, 2010). Van de vrouwen die door geweld om het leven komen, wordt 51% gedood door de eigen (ex-)partner (cbs, 2017). Als gevolg van geweld achter de voordeur vallen er, volgens schattingen in verschillende publicaties, elk jaar zeker 150 dodelijke slachtoffers: 75 vrou wen, 25 mannen en 50 kinderen. Dat zijn drie dodelijke slachtoffers per week. Ter vergelijking: de politiestatistieken melden per jaar twee of drie incidenten Justitie heeft vijf jaar cel geëist tegen Henk K. uit Bunschoten. De orthodox-gere formeerde vader van 19 kinderen zou jarenlang geweld hebben gebruikt tegen zijn zoons en dochters. In Utrecht kwamen vier aanklachten op tafel tegen Henk de voe ger, zoals de aannemer en vishandelaar in het dorp wordt genoemd. Het om beschul digde hem van poging tot doodslag met een kettingzaag op een van zijn zoons, stel selmatige mishandeling van ten minste tien kinderen, het opsluiten van zijn kroost en misbruik van een van zijn dochters. De verdachte en zijn advocaat zeggen dat de kinderen valse aangifte hebben gedaan nadat de vader hen had beschuldigd van diefstal uit het huis. Bron: AD , 26 april 2018 Geweld in gezinnen vormt een inconvenient truth : veel mensen weten dat het er is, maar hebben het er liever niet over. Over andere typen van geweld – bijvoorbeeld geweld in het uitgaansleven of terroristische aanslagen – praat men gemakkelijker. Daarover wordt moeiteloos verbijstering of woede geuit. Wat is er zo bijzonder aan huiselijk geweld? Geweld in de publieke en semipublieke ruimte is in de meeste gevallen open lijk geweld, terwijl geweld in gezinnen voor de buitenwereld doorgaans on zichtbaar is. De pleger doet er vaak van alles aan om te voorkomen dat het slachtoffer ermee naar buiten treedt en er met anderen over praat. En het slachtoffer schaamt zich, legt de schuld voor het geweld vaak gedeeltelijk bij zichzelf of wil de pleger niet afvallen en zwijgt erover. Veel slachtoffers ont kennen zelfs dat er geweld gebruikt is, ook als de politie of een hulpverlener er rechtstreeks naar vraagt. Daardoor kan het gebeuren dat vrouwen – want zij zijn verreweg het vaakst het slachtoffer – vele malen worden mishandeld voordat ze ermee naar buiten treden of via anderen, familie of buren bijvoor beeld, een melding bij de politie doen. Als de omgeving van slachtoffer en van ‘zinloos geweld’ waarbij een dodelijk slachtoffer valt. Vijf jaar cel geëist tegen brute vader van 19 kinderen

1.2 Kenmerken van geweld in gezinnen

26

1.2 • Kenmerken van geweld in gezinnen

pleger op de hoogte is van het geweld, houdt die vaak ook uit schaamte de mond erover. Vuile was hang je niet buiten. Dat verklaart waarom er in veel gevallen al meer dan dertig incidenten zijn geweest voordat de politie eraan te pas komt. Een belangrijk kenmerk van geweld in gezinnen is dus de onzichtbaarheid, in stand gehouden door geheimhouding (als gevolg van schaamte). Daarnaast wordt dit geweld gekenmerkt door de omvang. Jaarlijks komen er bij de po litie meer dan 65.000 meldingen van huiselijk geweld binnen en dat is maar het topje van de ijsberg: volgens de website politie.nl is het slechts 12% van het aantal incidenten. Veel geweldincidenten die achter de voordeur plaats vinden, worden nooit bekend. Dat komt doordat ze zich afspelen in intieme relaties waarin sprake is van afhankelijkheid, bijvoorbeeld tussen partners of tussen ouders en kinderen. Het cijfer van een miljoen geweldincidenten in de privésfeer dat we in paragraaf 1.1 noemden, is dan ook een schatting. Geweld in de privésfeer kan zich eenmalig voordoen, maar in de meeste gevallen keert het met grote regelmaat terug. Als het geweld zich eenmalig voordoet of als er sprake is van hooguit enkele incidenten, gaat het om inci denteel geweld. Als iemand slachtoffer wordt van herhaald geweld dat weke lijks of zelfs dagelijks voorkomt, spreken we van structureel geweld. Het geweld doet zich voor in zeer verschillende vormen. We kunnen een

DEEL EEN

onderscheid maken tussen: ò ò fysieke mishandeling; ò ò seksuele mishandeling; ò ò psychische of emotionele mishandeling; ò ò fysieke verwaarlozing; ò ò psychische of emotionele verwaarlozing; ò ò financiële uitbuiting.

Op de website www.huiselijkgeweld.nl is een overzicht te vinden van alle spe cifieke typen en vormen van huiselijk geweld en kindermishandeling: www. huiselijkgeweld.nl/typengeweld (2018). Huiselijk geweld, met name de fysieke mishandeling, heeft een ander verloop dan geweld buitenshuis. Als buitenshuis geweld wordt gebruikt, lijkt dat in veel gevallen op een explosie: opeens is er op straat ruzie en wordt er iemand in elkaar geslagen. Geweld in gezinnen heeft in de meeste gevallen een lange re aanloop en kan ook heel lang doorgaan. Het verloopt in zekere zin proces matig, min of meer voorspelbaar, en het stopt niet vanzelf, maar wordt in de meeste gevallen zelfs langzaamaan erger.

27