Edwin Hoffman en Arjan Verdooren - Diversiteitscompetentie

DIVERSITEITS COMPETENTIE NIET CULTUREN, MAAR MENSEN ONTMOETEN ELKAAR​

Edwin Hoffman en Arjan Verdooren

u i t g e v e r ij

c

c o u t i n h o

Diversiteitscompetentie

Voor Fabian en Hannah Edwin Hoffman

Voor mijn vader Paul, van wie ik zoveel heb geleerd Arjan Verdooren

Diversiteitscompetentie Niet culturen, maar mensen ontmoeten elkaar

Edwin Hoffman Arjan Verdooren

c u i t g e v e r ij

c o u t i n h o

bussum 2018

www.coutinho.nl/diversiteitscompetentie Je kunt aan de slagmet het online studiemateriaal bij dit boek. Dit materiaal bestaat uit extra verwerkingsopdrachten, extra casuïstiekbesprekingen en TOPOI-kaarten.

© 2018 Uitgeverij Coutinho bv Alle rechten voorbehouden.

Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gege vensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of op enige andere manier, zonder vooraf gaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van reprografische verveelvoudigingen uit deze uitgave is toege staan op grond van artikel 16 h Auteurswet 1912 dient men de daarvoor wettelijk ver schuldigde vergoedingen te voldoen aan Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp, www.reprorecht.nl). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) kan men zich wenden tot Stichting PRO (Stichting Publicatie- en Reproductierech ten Organisatie, Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www.stichting-pro.nl).

Dit boek is ook verkrijgbaar in het Engels: Diversity competence (ISBN 978 90 469 0598 2).

Uitgeverij Coutinho Postbus 333 1400 AH Bussum info@coutinho.nl www.coutinho.nl

Omslagontwerp: Concreat, Utrecht Omslagillustratie: gedeelte van ‘Coloured Drawings’ door Marlene Dumas (collectie Koninklijk Instituut voor de Tropen) Noot van de uitgever Wij hebben alle moeite gedaan om rechthebbenden van copyright te achterhalen. Per sonen of instanties die aanspraak maken op bepaalde rechten, wordt vriendelijk ver zocht contact op te nemen met de uitgever.

ISBN 978 90 469 0622 4 NUR 812

Voorwoord

We hebben gekozen voor het kunstwerk ‘Coloured Drawings’ op de omslag omdat het voor ons een van de belangrijkste boodschappen van dit boek sym boliseert. De ‘Coloured Drawings’, van de in Zuid-Afrika geboren schilderes Marlene Dumas, bestaan uit portretten van mensen met verschillende etnische achtergronden: sommige zijn gedetailleerd, sommige slechts geschetst. Op het eerste gezicht lijken de gezichten duidelijk bepaalde groepen af te beelden maar wie nauwkeuriger kijkt ziet vooral de uniciteit van elk gezicht. De portretten verwijzen naar de verschillende pogingen in de geschiedenis om mensen te categoriseren en tegelijkertijd naar de geringe kans om een individu tegen te komen dat precies voldoet aan bedachte categorieën. Het probleem met ste reotiepe categoriseringen is dat ze uiteindelijk maar zelden recht doen aan in dividuele mensen. Dit boek is op zichzelf het resultaat van een internationale samenwerking: het is grotendeels geschreven in Zweden en Oostenrijk, voor een uitgever in Ne derland. De samenwerking tussen ons – Edwin en Arjan – beslaat al een aantal jaar, en begon toen Arjan contact zocht met Edwin na jarenlang geïnspireerd te zijn geweest door zijn eerdere publicaties rondom het TOPOI-model. Dit leidde tot een intensieve samenwerking aan een ambitieus project voor een organisatie in Nederland. Toen de gelegenheid voor dit boek zich voordeed, voelde het als vanzelfsprekend om het samen op te pakken. Het was een aangenaam en ver rijkend traject voor ons beiden, waarin we onderweg vele ideeën konden uit wisselen en aanscherpen. We kunnen alleen maar hopen dat deze wederzijdse inspiratie overslaat op de lezer van dit boek. Evengoed hadden we dit boek niet kunnen schrijven zonder de hulp, steun en inspiratie van vele anderen tijdens, of zelfs voorafgaand aan, het schrijfproces. We maken hierbij graag van de gelegenheid gebruik om Leonel Brug, die Arjans belangrijkste mentor was bij het betreden van dit vakgebied, te herdenken en te eren. Leonel overleed helaas in 2013, maar hij was de eerste die Arjan con sequent deed inzien dat interculturele communicatie in de eerste plaats com municatie tussen mensen is. Het is een troostrijke gedachte dat een aantal van Leonels belangrijkste ideeën en overtuigingen voortleeft in dit boek.

Vele anderen hebben geholpen bij de totstandkoming van dit boek. In de eerste plaats willen we graag de geweldige mensen van Uitgeverij Coutinho bedanken, die op verschillende manieren en momenten een bijdrage leverden: Marian ne Kruyskamp, Michel van de Graaf, Josée Bierlaagh, Louise Prompers, Simo ne Jansen, Sjoukje Rienks, Andrea Verbeek, Steffie van der Horst, Miriam van Wouw (freelanceredacteur) en Peter Altink (freelancecorrector). Verschillende mensen waren bereid om feedback te geven op het publica tievoorstel of op eerdere versies van hoofdstukken: Marcel van der Poel, Sushy Mangat, Marcel Catsburg, Pauline Hörmann, Astrid Schiepers, Job Arts, Hans Hasselt, Katarina Tucker Spijksma, Bram van Renterghem, Patrick Gruczkun, Sinan Çankaya en Jasper Verdooren: veel dank! Een speciaal dankwoord richten we aan Francien Wieringa en Everard van Ke menade die beiden ieder hoofdstuk hebben gelezen en becommentarieerd, en aan Alice Johansson, die bereid was een geduldig en kritisch klankbord te vor men op elk moment van de dag en week.

Alle resterende gebreken zijn uiteraard slechts onszelf aan te rekenen.

Niet te vergeten: een laatste woord van dank aan de deelnemers van onze work shops, lezingen en trainingsprogramma’s van de afgelopen jaren. Hun ervarin gen, vragen en reflecties vormden een essentiële bron van inspiratie en infor matie voor dit boek: bedankt, thank you, danke schön, tack så mycket, terima kasih!

Edwin Hoffman, Velden am Wörther See, Oostenrijk Arjan Verdooren, Göteborg, Zweden Maart 2018

Inhoud

Inleiding: interculturele communicatie in een globaliserende wereld

15

1

Cultuur: overal en nergens

25 25 26 27 28 30 32 33 35 37 37 38 39 42 44 44 46 46 48 49 51 53 53 54 55 57 58 60 61 63 66

Inleiding

1.1 Wat is cultuur?

1.1.1 Cultuur is overal – en nergens 1.1.2 Cultuur en groepen 1.1.3 Cultuur als repertoire 1.1.4 Cultuur en geschiedenis 1.1.5 Culturele heterogeniteit 1.1.6 Transnationale culturen 1.2.2 Cultuur en vertrouwdheid 1.2.3 Culturele menging 1.2.4 Niet elk verschil is cultureel 1.3.1 Multicollectiviteit 1.3.2 Radicale individualiteit

1.2 De werking van cultuur

1.2.1 Cultuur als een model van en voor de werkelijkheid

1.3 Culturen en individuen

1.3.3 Mensen als product en producent van cultuur 1.3.4 Verlangens van de eerste en tweede orde

1.3.5 Cultuur en context 1.4 Verwerkingsopdrachten

2

Van interculturele competentie naar diversiteits competentie

Inleiding

2.1 Een intercultureel perspectief 2.1.1 Interculturele interacties

2.2 Vreemdheid

2.2.1 Vreemdheid en onbekendheid 2.2.2 Vreemdheid als dreiging 2.2.3 Selectieve perceptie en vijandigheid

2.2.4 ‘Allergische reacties’ 2.2.5 Vreemdheid en identiteit

2.3 Interculturele competentie

66 68 69 71 73 78 79 81 82 85 85 86 86 88 90 91 94 97 98

2.3.1 Reactiepatronen 2.3.2 Normalisering

2.3.3 Multicollectiviteit en interculturele competentie

2.3.4 Kennis, attitudes en vaardigheden

2.3.5 Het ontwikkelen van interculturele competentie

2.3.6 Complexiteit en niet-weten 2.3.7 Diversiteitscompetentie

2.4 Verwerkingsopdrachten

3

Kritische diversiteitsthema’s: macht en ethiek

Inleiding

3.1 Macht

3.1.1 Macht en cultuur

3.1.2 Macht, groepen en privileges 3.1.3 Macht, beroepen en functies 3.1.4 Verhalen en stereotypen

3.1.5 Verhalen en macht: verleden en heden

3.1.6 Het definiëren van ‘de ander’ en interculturele communicatie

3.1.7 Uitsluiting en onbewuste vooroordelen

3.2 Ethiek

101 102 103 104 107 108

3.2.1 Universalisme, relativisme en pluralisme

3.2.2 Universalisme (monisme)

3.2.3 Relativisme

3.2.4 Universalisme versus relativisme

3.2.5 Pluralisme

3.2.6 Pluralisme en dialoog 110 3.2.7 Menselijke universalia, vermogens en gemeenschappelijkheden 113 3.2.8 Mensenrechten 116 3.2.9 Het bekritiseren van andere culturen 119 3.2.10 Ethiek in de praktijk: cirkel van invloed 121 3.3 Verwerkingsopdrachten 122

4

Diversiteitssensitieve communicatie en het TOPOI-model

123 123 124 124 125

Inleiding

4.1 Toelichting op begrippen 4.2 Culturaliseren is goed te begrijpen 4.3 Risico’s van een culturaliserende benadering

4.4 Interculturele communicatie is interpersoonlijke communicatie 4.5 Interpersoonlijke communicatie: inhoud, betrekking en sociale representaties 4.5.1 Sociale representaties als collectieve ervaringen 4.5.2 Sociale representaties als vooroordelen en stereotypen 4.6 Interpersoonlijke communicatie: een circulair proces

126

130 132 133 134 136 139 141 146 149 150 151 153 154 156 158 158 159 159 161 162 163 164 165 167 168 171 172 173 174 175 176 176 177 178 179

4.7 Het TOPOI-model

4.8 Het TOPOI-model in een schema 4.9 Toepassing van het TOPOI-model op een casus

4.10 Verwerkingsopdrachten

5

Het TOPOI-gebied Taal: verbale en non-verbale taal

Inleiding

5.1 Context

5.1.1 Contextuele aanwijzingen

5.1.2 Hoge- en lage-contextcommunicatie

5.2 Verbale en non-verbale taal

5.3 Verbale taal

5.3.1 Betekenis van de moedertaal 5.3.2 Praten in de moedertaal 5.3.3 Besef van taalposities 5.3.4 Het internationale Engels 5.3.5 Taaloverdracht 5.3.6 Uitspraak en accent 5.3.7 Woordenschat 5.3.9 Vertalen en connotatie 5.3.10 Communicatiestijlen 5.3.11 Impliciet taalgebruik 5.3.12 Betekenis van ‘ja’ en ‘nee’

5.3.8 Denotatieve en connotatieve betekenis van woorden

5.3.13 Humor

5.3.14 Gespreksonderwerpen

5.3.15 Samenwerkingsprincipe in de communicatie

5.3.16 Wisseling van beurten

5.3.17 Verbaal aandacht geven: ‘backchannels’

5.3.18 Aanspreekvormen

5.3.19 Beleefdheid

5.3.20 E-mailcommunicatie

5.4 Non-verbale taal

180 181 182 183 183 184 185 185 186 186 187 187 188 189 190 191 193 195 195 196 196 197 198 199 199 201 201 203 204 205 206 207 208 209 211 214 214 217 224

5.4.1 Waarneming

5.4.2 Vormen van non-verbale taal 5.4.3 Gezichtsuitdrukkingen 5.4.4 Uiting van gevoelens en bedoelingen

5.4.5 Aanraken

5.4.6 Afgesproken gebaren 5.4.7 Non-verbaal aandacht geven

5.4.8 Oogcontact 5.4.9 Taboegebaren 5.4.10 Lopen en bewegen

5.4.11 Lachen

5.4.12 Gemoedsstemming 5.4.13 Paralinguïstiek of prosodie 5.4.14 Gebruik van ruimte en afstand

5.4.15 Omgang met tijd

5.4.16 Stilte

5.4.17 Geuren en ruiken 5.4.18 Kleding en uiterlijk

5.4.19 Kleur 5.4.20 Groeten

5.4.21 Non-verbaal beleefd gedrag

5.5 Sociale representaties en taal

5.6 Kernreflectie voor het TOPOI-gebied Taal

5.7 Verwerkingsopdrachten

6

Het TOPOI-gebied Ordening: zienswijze en denkwijze

Inleiding

6.1 Interpunctie: een proces van ordening

6.2 Subjectieve zienswijzen

6.3 De invloed van collectieve wereldbeschouwingen

6.4 Collectieve wereldbeschouwingen

6.4.1 Het utilitarisme 6.4.2 Het confucianisme

6.4.3 Nationale wereldbeschouwingen

6.4.4 Dimensies van collectieve wereldbeschouwingen

6.5 Cognitie en denkwijze

6.5.1 Wat zie je, hoe denk je? 6.5.2 Oosters en westers denken 6.5.3 Inductief en deductief denken

6.6 Kernreflectie voor het TOPOI-gebied Ordening

225 226

6.7 Verwerkingsopdrachten

7

Het TOPOI-gebied Personen: identiteit en relatie

229 229 231 233 234 236 237 238 238 239 241 243 247 249 261 261 263 264 264 266 267 268 269 270 270 272 276 277

Inleiding

7.1 Recursiviteit in de communicatie 7.1.1 Recursiviteit in groepen 7.2 Interpersoonlijke zienswijzen 7.3 Hoe mensen met elkaar willen omgaan

7.3.1 Collectivistisch of individualistisch

7.3.2 Masculien en assertief of feminien en humaan georiënteerd

7.3.3 Rolverdeling van mannen en vrouwen

7.3.4 Hiërarchisch en statusgevoelig of egalitair en informeel

7.3.5 Universalistisch versus particularistisch 7.3.6 Diffuus of specifiek georiënteerd

7.4 ‘Face’ en eer

7.5 Meervoudige identiteit

7.6 Symmetrische of complementaire relatie? 251 7.7 De invloed van sociale representatie op interpersoonlijke zienswijzen 256 7.7.1 Normbeelden 258 7.8 Kernreflectie voor het TOPOI-gebied Personen 259 7.9 Verwerkingsopdrachten 259

8

Het TOPOI-gebied Organisatie

Inleiding

8.1 Cultuur of organisatie? 8.2 De macro-institutionele context

8.2.1 Globaliseringsprocessen: social media

8.2.2 Wet- en regelgeving

8.2.3 De politieke context en structurele machtsverhoudingen

8.2.4 De sociaaleconomische context 8.2.5 De geografische context van een land

8.3 De meso-institutionele context 8.3.1 Diversiteitsmanagement

8.3.2 De leiderschapsstijl

8.3.3 Virtuele internationale teams

8.3.4 Het vestigen van een samenwerkings- en communicatiecultuur

8.4 De micro-institutionele context

279 279 280 281 283 284 285 286 286 287 289 289 291 292 294 294 295 296 298 301 301 301 302 304 305 306 307 307 308 309 310 311 311

8.4.1 Overleggen

8.4.2 Participatie in overleggen 8.4.3 Besluitvorming en vergaderingen

8.4.4 Het schriftelijk vastleggen van afspraken en besluiten

8.4.5 Tijd

8.4.6 De zitopstelling 8.4.7 Visitekaartjes

8.5 Kernreflectie voor het TOPOI-gebied Organisatie

8.6 Verwerkingsopdrachten

9

Het TOPOI-gebied Inzet

Inleiding

9.1 Alle gedrag is communicatie: je kunt niet niet communiceren 9.1.1 Binnenkant en buitenkant: bedoelingen en effecten 9.2 Hypothese van het beste: achter elk gedrag zit een positieve intentie

9.2.1 Lastig te herkennen positieve inzet

9.3 Wat motiveert mensen?

9.3.1 De stabiliteitslagen in de cultuur als nesteling van de emoties 9.3.2 De waardeoriëntaties van Florence Kluckhohn en Fred Strodtbeck

9.4 Erkenning, verwerping en miskenning

9.4.1 Erkenning 9.4.2 Verwerping 9.4.3 Miskenning

9.5 Sociale representaties en inzet

9.6 Kernreflectie voor het TOPOI-gebied Inzet

9.7 Verwerkingsopdrachten

10

TOPOI-interventies

Inleiding

10.1 Deculturaliseren en normaliseren 10.2 Betrokkenheid, aandacht en vertrouwen

10.2.1 ‘Reading the air’ 10.2.2 Actief luisteren

10.2.3 Empathie

10.3 Hypothese van het beste

312 314 318 318 320 325 325 327 327 328 330 331 332 333 334 336 339 339 341 345

10.3.1 Een omweg nemen

10.3.2 Erkenning

10.3.3 Waarheidsgevechten voorkomen 10.3.4 Herkaderen en transformatief leren

10.3.5 Ruimte geven

10.3.6 Werken met de effecten van de communicatie

10.4 Verheldering geven en vragen 10.4.1 Expliciteren en navragen

10.4.2 Feedback

10.4.3 Metacommunicatie

10.4.4 Observeren, informeren en aanpassen

10.5 Taalposities en praten in de eigen taal

10.6 Aandacht voor de sociale contexten: de sociale representaties 10.7 Reflecties en interventies van het TOPOI-model in schema

10.8 Verwerkingsopdrachten

11

Toepassingen van het TOPOI-model

Inleiding

11.1 ‘Culturele grenzen die van invloed zijn op de effectiviteit van mijn internationale team’

11.2 Onverwachte extra verzoeken

Literatuur

348

Register

367

Over de auteurs

376

Online studiemateriaal

Op www.coutinho.nl/diversiteitscompetentie vind je het online studiemateri aal bij dit boek. Dit materiaal bestaat uit: ■■ extra verwerkingsopdrachten ■■ extra casuïstiekbesprekingen: toepassingen van het TOPOI-model ■■ TOPOI-kaarten

Inleiding: interculturele communicatie in een globaliserende wereld

1 Waarom dit boek? De stelling dat mensen vandaag de dag leven in een dynamische, diverse wereld ligt nogal voor de hand. Globalisering – hoe ook gedefinieerd – houdt in dat er meer frequente en intensieve verbindingen zijn tussen mensen van verschil lende etnische, nationale en religieuze achtergronden dan ooit tevoren; of dat nu komt door (zaken)reizen, permanente migratie of door virtuele communi catie via internet, e-mail en sociale media. Aandacht voor cultuurverschillen, interculturele communicatie en competentie op het werk, in het leslokaal of in de privésfeer lijkt dan logisch, vanuit de gedachte dat de ontmoeting tussen mensen van verschillende culturele achtergronden onvermijdelijk leidt tot mis communicatie of zelfs conflict. Deze veronderstelling volgt uit een idee over cultuur, waarin het uitsluitend wordt verbonden aan nationaliteit, etniciteit en (meer recentelijk) religie. Dit is een veronderstelling uit een tijd waarin cultuurverschil vooral werd geas socieerd met reizen of verhuizen naar andere landen of regio’s. Veel van de traditionele literatuur over interculturele communicatie en competentie weer spiegelt en volgt deze veronderstelling, en is vaak gericht op de aanpassing aan een andere (nationale) cultuur of op het contact met nieuwkomers in een sa menleving. Zowel in het alledaagse als academische perspectief wordt cultuur in dat verband vaak gezien als iets statisch. Culturen zouden dan het gedrag, de ge dachten en de gevoelens van hun leden op voorspelbare wijze aansturen, onge acht de context, tijd of persoon. Hoewel wij stellen dat interculturele communicatie als studieveld en vaardig heid nog steeds van belang is, is het de vraag of hetzelfde idee over cultuur dat de eerdere benaderingen inspireerde nog van toepassing is op ontmoetingen in de wereld van nu. In de eerste plaats is de context van huidige ‘intercultu rele’ interacties veel dynamischer en veelzijdiger dan voorheen. Veel samen levingen en steden hebben door migratie een ‘superdivers’ karakter gekregen (Vertovec, 2007). Daardoor bestaat er een brede variëteit aan gemeenschappen met daarbinnen vaak verschillende generaties, religies, geloofsbelevingen, po litieke overtuigingen, migratiegeschiedenissen en sociaaleconomische posities.

15

Diversiteitscompetentie

Veel bedrijven hebben werknemers van uiteenlopende nationaliteiten die vaak woon- en werkervaring hebben in verschillende landen of zelfs op verschillende continenten. Bestuur en politiek worden gekenmerkt door een complex samen spel van instituties op het lokale, nationale en supranationale niveau. Intercul turele communicatie en competentie hebben dus vaak niet enkel betrekking op een eenmalige aanpassing aan een andere culturele omgeving of gemeenschap, maar op het vermogen om continu af te stemmen op een brede diversiteit aan behoeftes, gewoontes en verwachtingen. Ten tweede moeten we de aard van cultuur zelf in een dergelijke diverse om geving heroverwegen. Culturen zijn nooit echt het soort statische, eenvormige ‘dwangbuizen’ geweest waar ze vaak voor werden aangezien, maar het is des te belangrijker om de diversiteit en dynamiek tussen en binnen culturen serieus te nemen in een omgeving met zoveel onderlinge verbindingen en uitwisseling. Er zijn in dat verband twee veelgenoemde scenario’s voor de verhouding tus sen globalisering en culturele diversiteit. In het eerste scenario ontstaat er een toenemend homogene wereld, waarin iedereen wordt beïnvloed door dezelfde internationale en verwesterde cultuur. Dit perspectief wordt vaak weersproken, omdat het de diversiteit binnen de verschillende geglobaliseerde vertogen en culturele invloeden ontkent: het Westen is zelf verre van homogeen. Boven dien vloeien deze vertogen en invloeden niet alleen van het Westen naar het ‘niet-Westen’ en van de machtigen naar de minder machtigen, maar ook vice versa. McDonald’s is geglobaliseerd, maar yoga en sushi zijn dat ook. ‘Holly wood’ is geglobaliseerd, maar zo ook verschillende vormen van islam en de Black Lives Matter -beweging. In het tweede scenario leidt globalisering slechts tot heel oppervlakkige veran deringen. Overal ter wereld gebruiken mensen dan weliswaar dezelfde smart phones en tablets, kijken ze naar dezelfde films en luisteren ze naar dezelf de muziek. Maar tegelijkertijd zouden ze worden aangestuurd door diepe en tijdsbestendige kernwaarden, die op bijna magische wijze homogene nationale groepen voortbrengen en de verschillen tussen groepen in stand houden. Dit perspectief houdt geen rekening met de diversiteit, ontwikkelingen en conflic ten binnen groepen, en met het gegeven dat mensen wel degelijk sterk kunnen worden beïnvloed door culturele verschijnselen buiten het eigen ‘traditionele’ erfgoed, zoals we later in dit boek zullen zien. Vanuit het eerste perspectief kan worden gesteld dat aandacht voor intercultu rele communicatie en competentie door globalisering binnenkort overbodig is, terwijl vanuit het tweede perspectief kan worden geconcludeerd dat traditio nele interculturele modellen en benaderingen onverminderd relevant blijven.

16

Inleiding

Ons standpunt is dat globalisering wel degelijk de context van culturele en in terculturele verschijnselen verandert, doordat ze mensen een diverser en dyna mischer potentieel aan culturele invloeden en inspiraties biedt. Dit zorgt aan de ene kant juist voor meer verschillen , doordat leden van dezelfde nationale, etnische of religieuze groep tegelijkertijd kunnen worden beïnvloed door vele culturele patronen van buiten hun ‘traditionele’ erfgoed. Aan de andere kant zorgt het juist voor meer overeenkomsten , doordat deelname aan geglobaliseer de culturele velden kan zorgen voor onverwachte gemeenschappelijke referen tiepunten, ideeën en gewoontes tussen mensen uit verschillende groepen. We geloven dat een benadering van interculturele communicatie en compe tentie deze ontwikkelingen serieus moet nemen. Dat betekent niet dat eerdere theorieën of benaderingen opeens overbodig zijn, maar het betekent wel dat ze, waar nodig, herzien, geïnterpreteerd en uitgebreid moeten worden, met het oog op de huidige mondiale context. Dit boek is een poging daartoe. 2 Wat is het doel van dit boek? Dit boek is bedoeld als een praktijk-theoretisch boek. Het moet praktische handvatten bieden die stevig zijn gestoeld op theorie en onderzoek, en an dersom moet het de praktische implicaties verkennen van relevante theorie ën en onderzoeken. Op deze manier hopen we een bijdrage te leveren aan de bestaande literatuur rondom interculturele communicatie en competentie. In onze ogen bestaat deze hoofdzakelijk uit ofwel heel praktisch georiënteerde literatuur, die veelal is gebaseerd op anekdotische bronnen (wat bruikbaar kan zijn voor praktische reflectie, maar niet voor academische ontwikkeling), of uit zeer theoretische literatuur (die geschikt is voor academische doeleinden maar zelden bruikbare, praktische handvatten biedt). Hopelijk kan dit boek dit ver schil, tot op zekere hoogte, overbruggen. Met dit doel voor ogen biedt het boek een ruime hoeveelheid theorie, en kan het ook gelezen worden als een overzicht van ideeën en onderzoeken rondom interculturele communicatie en competentie. Tegelijkertijd pleiten we voor een specifieke visie op en benadering van interculturele communicatie en compe tentie, die de structuur, opbouw en samenhang van de hoofdstukken bepaalt. We geloven echter niet in een definitieve waarheid of benadering ten aanzien van interculturele communicatie. We zijn geen aanhangers van de wetenschaps filosofische benadering dat wetenschap een absoluut en definitief antwoord kan bieden op sociale kwesties door sociale verschijnselen te onderzoeken en te meten (bekend als positivisme). Dat wil niet zeggen dat dergelijke onderzoeken

17

Diversiteitscompetentie

geen interessante inzichten en indicaties kunnen bieden, en daarom maken we enthousiast gebruik van de resultaten ervan in dit boek. We geloven echter dat een kritische benadering van elke vorm van kennis en kennisbronnen (bekend als constructivisme) heel belangrijke vragen oplevert voor het interculturele werk- en studieveld, al leidt het zelden tot antwoorden – vooral voor de prak tijk. In dit boek proberen we in elk geval een aantal van de belangrijkste impli caties van dergelijke vragen te schetsen. Dit boek beschrijft uiteindelijk een voorstel – ons voorstel – hoe interculturele communicatie te begrijpen en in de praktijk te brengen is. Het is echter niet zomaar een voorstel, maar een voorstel gebaseerd op ons bekende theorieën en onderzoeken en op onze eigen jarenlange ervaring rondom interculturele training en adviezen. Veel voorbeelden die in dit boek worden genoemd komen uit trainingen, workshops, lezingen en adviesprojecten. Onze inzet is dat dit boek hiermee bijdraagt aan een aanhoudende dialoog over interculturele communicatie als academische en praktische discipline. De hoofdstukken uit dit boek zijn bewust opgebouwd met een toenemende mate van complexiteit en detail. We hopen dat elk hoofdstuk een aantal be vredigende inzichten en handvatten biedt, die gaandeweg steeds nader wor den uitgewerkt en uitgebreid. Tegelijkertijd is het in de meeste gevallen mo gelijk om de hoofdstukken los van elkaar te lezen, in min of meer willekeurige volgorde, vooral voor diegenen die al bekend zijn met het veld van intercul turele communicatie en competentie. Ieder hoofdstuk sluit af met twee ver werkingsopdrachten voor nadere reflectie. Het laatste hoofdstuk is gewijd aan casuïstiekbespreking op basis van het TOPOI-model. Er zijn nog meer verwer kingsopdrachten en casuïstiekbesprekingen te vinden op www.coutinho.nl/diversiteitscompetentie. Een laatste opmerking over dit boek is dat het niet volledig objectief is (wie of wat is dat overigens wel?), maar dat ons denken en schrijven normatieve grondslagen bevat. In een tijd waarin er veel wantrouwen en zelfs vijandigheid bestaat tussen mensen van verschillende achtergronden, waar de angst voor de ander en vreemdelingen geregeld wordt aangemoedigd en gecultiveerd, en sommigen opnieuw aan muren denken om mondiale en maatschappelijke uit dagingen op te lossen, kunnen we niet anders dan hopen dat een beter begrip en betere communicatie tussen mensen van verschillende nationale, etnische en religieuze achtergronden bijdraagt aan het welzijn van de vele verschillende bewoners van deze wereld.

18

Inleiding

3 Voor wie is dit boek? Dit boek is voor iedereen die (meer) wil leren over de theorie en praktijk van in terculturele communicatie en competentie. In de eerste plaats is het gericht op studenten van universiteiten en hogescholen, die opleidingen volgen rondom o.a. business en management, projectmanagement, bestuur, organisatieweten schap, migratie, personeel en arbeid, media, communicatie, journalistiek, inter nationale relaties en ontwikkeling, onderwijs- en opleidingskunde, pedagogiek, onderwijs of psychologie. In de tweede plaats is het boek gericht op trainers en adviseurs rondom (culturele) diversiteit, interculturele communicatie en competentie en interna tionale handel of samenwerking. In de derde plaats hopen we dat dit boek interessant is voor iedereen die werkt in een internationale of multiculturele werkomgeving, in de private sec tor, de publieke sector, bij een ngo (non-gouvernementele organisatie) of als vrijwilliger. Ten slotte is het boek bedoeld voor iedereen die uit persoonlijke interesse graag meer zou willen lezen en leren over interculturele communicatie en com petentie. We hopen oprecht dat dit boek iets waardevols te bieden heeft aan al deze verschillende lezers. 4 Wat is de algemene benadering in dit boek? De volgende aspecten vormen de belangrijkste onderdelen van de benadering die in dit boek wordt uiteengezet: Een focus op interculturele interactie – niet op culturele transities De focus van dit boek ligt op interculturele interactie : ontmoetingen tussen mensen van verschillende culturele achtergronden. Dit betekent dat we niet cultuur an sich als uitgangspunt nemen, maar de interacties tussen individuen die verschillende culturele achtergronden hebben. We kijken naar potentiële barrières die zich in die situaties kunnen voordoen en naar de benaderingen en interventies om daarmee om te gaan. Dit is anders dan een aanpak die, bij voorbeeld, culturele transities als uitgangspunt neemt. Bij een dergelijke bena dering wordt er gekeken naar een individu dat in contact komt met een andere (nationale) cultuur of samenleving, vaak door een verhuizing of een reis, en geconfronteerd wordt met de uitdaging zijn of haar weg te vinden in die nieuwe samenleving.

19

Diversiteitscompetentie

Dit onderscheid is natuurlijk niet absoluut – iemand die verhuist naar een an der land heeft onvermijdelijk ook ontmoetingen met de plaatselijke bevolking. We geloven echter dat de uitdagingen rondom culturele transities aanzienlijk verschillen van de uitdagingen bij interacties met mensen van uiteenlopende culturele achtergronden. Dit laatste is echter vaak aan de orde in de heden daagse overheids-, onderwijs- en zakenomgevingen. In deze gevallen is het niet zozeer een kwestie van aanpassing (ook vanwege de vraag wie zich dan aan wie moet aanpassen), maar van het herkennen, nastreven en bereiken van gemeen schappelijke doelen. Dat vereist uiteindelijk een aanmerkelijk andere compe tentie dan een die gericht is op aanpassing. Een dynamische en meervoudige benadering van cultuur Bij het beschouwen van de impact van cultuur op interacties, nemen we het dy namische en meervoudige karakter van cultuur als uitgangspunt. Cultuur is ze ker een relevante sociale factor, maar haar invloed is niet altijd eenduidig. Cul turen bieden plaats aan verschillende mogelijke standpunten, ondergaan vaak veranderingen en worden beïnvloed door andere culturen. Mensen zijn dan zowel product als producent van cultuur. Tegelijkertijd bieden culturen hun leden een ervaring van stabiliteit en vertrouwdheid; met hun wetmatigheden, maar ook met hun inherente verschillen. In zekere zin impliceert het zich thuis voelen in een cultuur dat iemand ook bekend is met haar tegenstellingen en conflicten. In de woorden van Klaus Hansen: ‘We kennen (…) de verschillende standpunten, en wanneer we ze horen, weten we dat we thuis zijn’ (eigen verta ling van Hansen in Rathje, 2009). Een manier om de stabiliteit die mensen ervaren in culturen te verzoenen met de constante veranderingen die culturen ondergaan, is door cultuur te zien als een repertoire van gedrag, ideeën en symbolen. Dit repertoire krijgt dan waar de in het dagelijks leven van de leden van een cultuur. Deze leden – mensen – kunnen hun repertoires dan in alledaagse situaties toepassen, veranderen, her zien, uitwisselen of negeren. Een van de belangrijkste argumenten in dit boek is dan ook dat interculturele communicatie en interactie altijd plaatsvindt tussen mensen , niet tussen culturen. Een focus op internationale, interetnische en interreligieuze interacties Met cultuur wordt over het algemeen verwezen naar nationaliteit (nationale cultuur), etniciteit (etnische cultuur) en tegenwoordig ook vaak naar religie (bijvoorbeeld ‘islam’ of ‘boeddhisme’). Een situatie wordt meestal als ‘intercul tureel’ beschouwd wanneer deze betrekking heeft op mensen met verschillende nationale, etnische of religieuze achtergronden. Wij stellen echter dat vrijwel elke groep wordt gekenmerkt door een zekere cultuur van gedrag, ideeën en

20

Inleiding

symbolen: bedrijven, regio’s, families, sportverenigingen, steden, beroepsgroe pen en generaties hebben bijvoorbeeld allemaal hun eigen cultuur. In principe is dus elke interactie tussen mensen uit verschillende groepen een interculturele ontmoeting. Aangezien mensen onvermijdelijk tegelijkertijd on derdeel zijn van verschillende groepen, is vrijwel elke interactie dan strikt geno men intercultureel van aard. Dit is een belangrijk punt omdat het ons helpt te herkennen dat bij interacties die veel mensen beschouwen als ‘intercultureel’, er vaak heel basale en algemene intermenselijke dynamiek aan de orde is. Aan de andere kant kiezen we ervoor om ons in dit boek te richten op de inter acties tussen mensen van verschillende nationale, etnische of religieuze achter gronden, aangezien deze meestal, al dan niet terecht, worden geassocieerd met cultuurverschillen en worden beschouwd als uitdagender en moeilijker . Er is dan een psychologische, professionele en zelfs politieke noodzaak om dergelij ke interacties te bespreken, met de tegenstrijdige waarschuwing dat etniciteit, religie en nationaliteit niet noodzakelijkerwijs de belangrijkste factoren zijn bij die interacties. Een misverstand tussen een Britse docent en een Italiaanse stu dent hoeft bijvoorbeeld niet per se te worden veroorzaakt door hun nationale achtergronden, maar kan ook het gevolg zijn van een generatieverschil. Een conflict tussen een islamitische arts en een christelijke verpleegkundige hoeft niet voort te komen uit hun religies, maar kan te maken hebben met hun ver schillende professionele achtergronden. Diversiteitscompetentie verandert vreemdheid in normaliteit Vanuit het perspectief dat elke situatie technisch gezien kan worden beschouwd als ‘intercultureel’, volgen we Stefanie Rathje (2009) door te stellen dat – van uit een competentieperspectief – interculturaliteit wordt veroorzaakt door een ervaring van vreemdheid of onbekendheid. Aangezien culturen hun leden een gevoel van vertrouwdheid, normaliteit en stabiliteit bieden, is het logisch dat inter culturele ervaringen draaien om ervaringen van vervreemding, onbekend heid en verwarring. De belangrijkste uitdaging in zulke situaties is dan ook om de vreemdheid in de interactie te normaliseren. Op die manier kan een normaliteit en vertrouwd heid worden gecreëerd waardoor de interactie kan worden voortgezet en de gesprekspartners de gelegenheid hebben om hun interactiedoelen te bereiken. Het is in dat geval niet nodig of noodzakelijk dat mensen zich aan elkaar aan passen; het doel is eerder om een verbinding of zelfs een attitude te creëren van waaruit verschillen nader kunnen worden verkend, uitgewisseld of kunnen worden gelaten voor wat ze zijn.

21

Diversiteitscompetentie

Zoals gesteld kunnen verschillen voortkomen uit andere groepslidmaatschap pen (en dus culturen) dan alleen etniciteit, religie of nationaliteit. In aanvulling op de benadering van Rathje, stellen wij dat de verschillen die vreemdheidser varingen veroorzaken ook niet per se cultureel van aard hoeven te zijn, op wat voor manier dan ook. De verschillen kunnen bijvoorbeeld persoonlijk, soci aaleconomisch of technologisch van aard zijn. We spreken dan ook liever niet van interculturele competentie, maar van diversiteitscompetentie: het vermo gen om een vervreemdende ervaring die zich voordoet als gevolg van een ver schil van willekeurige aard, om te zetten in een ervaring van vertrouwdheid en bekendheid, die deelnemers aan een interactie in staat stelt het nastreven van hun interactiedoelen voort te zetten. Deze competentie is geen wondermiddel dat garanties biedt voor succes volle interacties, maar vormt wel een belangrijke voorwaarde voor eventueel succes. De ontwikkeling van diversiteitscompetentie vereist een toenemende mate van complexiteit De ontwikkeling van diversiteitscompetentie vereist een toenemende mate van complexiteit die kan worden toegepast in interculturele situaties. Hoe meer mensen leren over uiteenlopende culturele verschijnselen en interculturele dynamiek, hoe meer verschillende scenario’s en interpretaties ze kunnen aan wenden in interculturele situaties die hen kunnen helpen de situatie te nor maliseren en een gevoel van normaliteit te creëren. Deze toegenomen kennis en ontwikkeling stellen hen paradoxaal genoeg tevens in staat om te beseffen hoeveel ze niet weten. Dit helpt om de complexiteit en onvoorspelbaarheid van (interculturele) interacties te accepteren, hetgeen een houding van openheid, empathie en reflectie stimuleert die op haar beurt doorslaggevend is voor de uitkomst van de interactie. In dit verband spreekt Paul Mecheril (2013, p. 16) dan ook van het belang van competentieloze competentie. Macht en ethiek zijn kritische diversiteitsthema’s Hoewel we beargumenteren dat internationale, interetnische en interreligieuze interacties niet noodzakelijkerwijs uitdagender zijn dan andere interacties en dat normalisatie de belangrijkste strategie is bij het reageren op vreemdheids ervaringen, is het belangrijk om twee kritische thema’s rondom diversiteit te benoemen: macht en ethiek. Verschillen tussenmensen komen zelden tot uiting in een volledig gelijk speel veld. Machtsverschillen, hoe subtiel ook, spelen dikwijls een rol. Dit is ook vaak gerelateerd aan mechanismes en geschiedenissen van uitsluiting tussen mensen en groepen. Daarnaast leiden culturele verschillen tussen mensen van verschil lende etnische, nationale en religieuze achtergronden vaak tot uitdagingen rond-

22

Inleiding

om ethiek, wanneer de waarden of gewoonten van de ene persoon of groep op gespannen voet staan met die van anderen. Bewustzijn, reflectie en soms ook stellingname ten aanzien van deze thema’s kunnen dan essentieel zijn voor recht vaardige, bevredigende en wederzijds duurzame interacties en relaties. TOPOI als een communicatieve benadering van diversiteit Op basis van al deze overwegingen stellen we het TOPOI-model (Hoffman, 2013) voor als een communicatieve benadering van interculturele interactie. In interactie is communicatie uiteindelijk het middel dat mensen hebben om anderen te beïnvloeden en te begrijpen, en met hen een verbinding te maken. Hiertoe maken we gebruik van het werk van de bekende communicatieweten schapper Paul Watzlawick (Watzlawick, Helmick Beavin & Jackson, 1974), be kend van zijn adagium: het is niet mogelijk om niet te communiceren. Dit houdt in dat communicatie een verbaal en een non-verbaal niveau kent, met bood schappen op het inhoudelijke niveau en relatieniveau. Het impliceert ook een systeemtheoretische benadering waarin de invloed vanuit de ruimere sociale en maatschappelijke omgeving van de gesprekspartners op hun interactie wordt meegenomen. TOPOI biedt dan vijf velden waarin verschillen die tot vreemdheid leiden in interacties, kunnen worden geïdentificeerd: taal (verbaal en non-verbaal), or dening (zienswijze en denkwijze), personen (identiteit en betrekking), organi satie (organisatorische context) en inzet (beweegredenen en belangen). Vanuit een houding en mindset van niet-weten, empathie, openheid en reflectiviteit, biedt het TOPOI-model verschillende hypotheses om verschillen te begrijpen en verbinden, alsook mogelijke velden om te interveniëren. De relatie tussen communicatie en het normaliseren van vreemdheid is dan tweeledig: commu nicatie kan volgen op normalisering om – wanneer een gevoel van bekendheid is gecreëerd – de kwestie die zich voordoet aan te kaarten; of communicatie kan an sich een manier zijn om normaliteit te creëren. In de praktijk gebeurt dit uiteraard vaak tegelijkertijd, en over en weer. Daarnaast bieden de TOPOI-velden een categorisering van de rijke, beschik bare kennis over inter- en crossculturele communicatie vanuit verschillende academische velden zoals linguïstiek, sociale psychologie, antropologie, neuro wetenschap, geschiedenis en filosofie. Vanuit praktisch oogpunt is het niet no dig om alle facetten van de TOPOI-velden te kennen – laat staan te onthouden. We geloven hoe dan ook dat leren over en kennisnemen van de verschillende velden, de sensitiviteit zal vergroten voor de uiteenlopende verschillen die zich kunnen voordoen in communicatie en interactie.

23

1 Cultuur: overal en nergens

Inleiding 1.1 Wat is cultuur?

1.1.1 Cultuur is overal – en nergens 1.1.2 Cultuur en groepen 1.1.3 Cultuur als repertoire 1.1.4 Cultuur en geschiedenis 1.1.5 Culturele heterogeniteit 1.1.6 Transnationale culturen

1.2 De werking van cultuur 1.2.1 Cultuur als een model van en voor de werkelijkheid 1.2.2 Cultuur en vertrouwdheid 1.2.3 Culturele menging 1.2.4 Niet elk verschil is cultureel 1.3 Culturen en individuen 1.3.1 Multicollectiviteit 1.3.2 Radicale individualiteit 1.3.3 Mensen als product en producent van cultuur 1.3.4 Verlangens van de eerste en tweede orde 1.3.5 Cultuur en context 1.4 Verwerkingsopdrachten

Inleiding ‘Cultuur’ is een veelgebruikt woord in zowel academische discussies als in het publieke debat. Waar mensen cultuur ooit met name associeerden met kunst zoals muziek, beeldende kunst en architectuur, is het inmiddels vrij gebruikelijk om cultuur ook te koppelen aan alledaags gedrag. Het is zelfs vrij gebruikelijk geworden om cultuur als verklaring te nemen voor de meest uiteenlopende ver schijnselen, van marketing en consumentengedrag tot internationale betrek kingen (Nyiri & Breidenbach, 2009).

25

1  Cultuur: overal en nergens

Hoewel mensen zich veel meer bewust zijn geworden van culturele verschillen, geloven wij dat het nog steeds zeer de moeite waard is om wat nauwkeuriger te kijken naar wat cultuur eigenlijk is en hoe ze mensen en interacties beïn vloedt. Voor studenten in internationale programma’s tot aan professionals in een internationale of multi-etnische omgeving geldt dat een groter bewustzijn van de rol van cultuur een belangrijk begin is voor het vergroten van de eigen interculturele competentie. Het is daarbij onze overtuiging dat, met name in de wereld van vandaag, het van doorslaggevend belang is om verder te kijken dan een simplistisch en deterministisch begrip van cultuur. In dit hoofdstuk zullen we verschillende perspectieven, theorieën en aspecten van cultuur bespreken om daarmee de basis te leggen voor onze benadering van interculturele communicatie, competentie en interactie, die nader zal wor den besproken in de volgende hoofdstukken. Het fenomeen cultuur is moeilijk te beschrijven en definiëren. Er bestaat een enorme variëteit aan definities van cultuur in de wetenschappelijke literatuur. Een inventarisatie door Kroeber en Kluckhohn in 1952 leverde al 164 verschil lende definities op van het begrip cultuur, en we kunnen ervan uitgaan dat er sindsdien nog talloze zijn bijgekomen. Wat de meeste definities echter gemeen hebben is dat 1) cultuur gaat over ge woontes (en dus niet over eenmalige verschijnselen), 2) cultuur een kenmerk is van een groep (en dus niet van een individu) en 3) cultuur verwijst naar aan geleerde aspecten van het sociale leven (en dus niet naar biologische of fysieke eigenschappen) (Hansen, 2009a, p. 9). Op basis hiervan definiëren wij cultuur als het complexe geheel van gewoontes dat een sociale groep kenmerkt. Dit complexe geheel bevat cognitieve eigenschappen (kennis, overtuigingen, waar den) en gedragspatronen (Rathje, 2009). Verschillende sociale groepen komen tot verschillende zienswijzen en gedragspatronen en creëren op die manier ver schillende culturen en cultuurverschillen. Deze benadering van cultuur werd voor het eerst toegepast door cultureel an tropologen. Na bestudering van de gebruiken en overtuigingen van mensen buiten de westerse wereld, beargumenteerden zij dat deze mensen niet langer moesten worden gezien als ‘minderwaardig’ maar als ‘anders’ (Lemaire, 1976) . Dit perspectief op cultuur was van groot belang voor het tegengaan van etno centrisme : de neiging om de eigen zienswijze en gebruiken te zien als normaal, Wat is cultuur?

1.1

26

1.1  Wat is cultuur?

vanzelfsprekend en meestal superieur aan die van anderen. De bewustwording dat de eigen gebruiken vaak net zo vreemd zijn voor anderen, als dat de gebrui ken van de ander vreemd zijn voor jezelf, is vaak een effectief eerste middel tegen een dergelijk etnocentrisme. Helaas is een van de grootste problemen van het cultuurbegrip vandaag de dag dat het al gauw op een simplistische of zelfs opportunistische wijze wordt ge bruikt. Dat kan worden herkend in uitspraken als: ‘Ik denk niet dat dat onder deel is van zijn cultuur’, ‘Mijn cultuur staat me niet toe om dit te doen’ of ‘Die culturen gaan niet goed samen’. In plaats van dat zulke zienswijzen leiden tot diepgaander begrip of effectievere communicatie, leiden ze eenvoudig tot of-of- en wij-zij- scenario’s. Deze sectie richt zich dan ook op een dieper en uitgebrei der begrip van de aard van cultuur, via een bespreking van een aantal verschil lende aspecten ervan. 1.1.1 Cultuur is overal – en nergens Om de waarde en relevantie van cultuur voor de menselijke ervaring en inter actie te kunnen begrijpen, kun je stellen dat cultuur zowel overal als nergens is. Ze is overal, in de zin dat ze de gevoelens, gedachten en handelingen van men sen op vele niveaus en in veel gevallen beïnvloedt. Mensen moeten nu eenmaal proberen hun ervaringen te begrijpen om te functioneren en kunnen zo komen tot verschillende verklaringen voor wat ze tegenkomen in hun leven en de we reld om hen heen. Mensen moeten betekenis geven aan wat ze doen, aangezien er op zichzelf geen inherente betekenis is in hun handelingen. Cultuur speelt een cruciale rol bij het betekenis geven aan ervaringen. Zo heeft handen schud den op zichzelf geen betekenis, tenzij mensen het de betekenis geven als een manier om te groeten en respect uit te drukken. In de brede zin van het woord heeft cultuur dan te maken met alles wat door mensen is ontwikkeld om hun leven en ervaringen in te richten. In die zin is cultuur zoals de wind (met dank aan Maarten Bremer voor deze metafoor): ze is er altijd – ook al is ze onzichtbaar – en stuurt mensen een kant op en maakt het ze tegelijkertijd moeilijker om de andere kant op te gaan. Zoals ook vaak het geval is met de wind, merk je cultuur vooral wanneer je ertegen ingaat . Mensen zijn zich meestal niet bewust hoezeer ze beïnvloed zijn door een cultuur, totdat ze worden geconfronteerd met andere culturele patronen. Mensen zijn vaak vanaf jonge leeftijd ‘gesocialiseerd’ binnen een bepaalde cul tuur, door hun ouders, familie, docenten, leeftijdsgenoten en anderen. Het kan heel verrassend zijn om erachter te komen dat andere mensen zijn opgevoed op een andere manier. De eerste reactie is dan vaak ook om onbekende ideeën en gedragingen af te wijzen.

27

1  Cultuur: overal en nergens

Een hoogleraar zegt: ‘Toen ik begon met lesgeven aan mijn eerste internationa le studentengroep, was ik vaak een beetje ontdaan wanneer studenten me niet aankeken als ik tegen hen sprak. Ik had het idee dat ze niet luisterden of me zelfs niet serieus namen. Toen ik dit aan een collega vertelde, legde hij uit dat veel van onze studenten juist hebben geleerd dat het onbeleefd is om oogcontact te ma ken, vooral tussen mensen van verschillende sociale posities (zoals een student en een docent, of een kind en oudere familieleden). Voor veel van hen voelt het niet respectvol om iemand rechtstreeks aan te kijken tijdens een gesprek, vooral met een hoogleraar.’ Tegelijkertijd is cultuur nergens, omdat ze niet bestaat in een concrete of reële zin. Cultuur is een concept dat door mensen is bedacht en in die zin is het cul tuurbegrip dus zelf cultuur. Cultuur is op zichzelf iets abstracts, ze is een be hulpzaam ‘gereedschap’ om collectieve verschijnselen te analyseren (Baumann, 1996) en om verschillen te benoemen tussen het gedrag en de ideeën van ver schillende groepen (Scollon, Wong Scollon & Jones, 2012). Maar op zichzelf is het een verklaring die niet verklaart: stellen dat een cultuur zus of zo is, biedt geen verklaring, maar is slechts een observatie van een groep mensen of een bepaalde plaats (Bennett, 2005). Het misverstand dat culturen daadwerkelijke ‘dingen’ zijn met duidelijke grenzen die mensen opdelen in apar te groepen en hun gedrag determineren, wordt ‘cultureel essentialisme’ (Holi day, 2011) genoemd. Dit essentialisme proberen we juist te vermijden. Door de verschillende aspecten en complexiteit van culturen te bespreken, trachten we te laten zien dat cultuur een heel relevant verschijnsel is, zonder te impliceren dat het op zichzelf iets doet . 1.1.2 Cultuur en groepen Als mensen spreken over ‘cultuur’, refereren ze vaak aan groepen op basis van nationaliteit: mensen die in hetzelfde land wonen of ervandaan komen, of et niciteit: mensen die een gemeenschappelijke geschiedenis en afkomst hebben. Nationaliteit en etniciteit kunnen overlappen maar zijn niet per definitie het zelfde; er kunnen naties (landen) zijn met verschillende etnische groepen. Mi granten en hun nakomelingen hebben vaak de nationaliteit van het land waarin ze wonen, maar worden daarnaast beschouwd als lid van een andere etnische groep. Soms gebruiken mensen ‘cultuur’ om te refereren aan grotere groepen op basis van geografie, zoals Aziatische, Afrikaanse of zelfs westerse cultuur. Veel voorbeelden in dit hoofdstuk zullen refereren aan cultuur op het niveau van nationaliteit en etniciteit.

28

1.1  Wat is cultuur?

Cultuur is echter een kenmerk van iedere groep mensen. Vrijwel elke groep die iets gemeenschappelijks heeft, deelt een gemeenschappelijke cultuur. Naast nationale of etnische groepen worden beroepsgroepen (politiecultuur, banken cultuur, IT-cultuur), regio’s (Friesland, Limburg, Vlaanderen), steden (Beijingse cultuur, Parijse cultuur), groepen rondom sport of vrijetijdsbesteding (gaming cultuur, FC Liverpool-cultuur), families en bedrijven (IKEA-cultuur, IBM-cul tuur, KFC-cultuur) allemaal gekenmerkt door bepaalde gewoontes en tradities. Tegenwoordig spreken we zelfs van ‘online’ culturen. Culturen waar gemeen schappen worden gevormd via het internet, en die mensen in staat stellen om vanaf verschillende locaties via sociale media, forumdiscussies, chats, blogs en vlogs te communiceren over een videogame, interesses of een idool. Dergelijke culturen worden dikwijls ‘subculturen’ genoemd, wat impliceert dat ze minder belangrijk of relevant zijn dan nationale of etnische culturen. Dit kan misleidend zijn, aangezien ze niet noodzakelijkerwijs minder invloedrijk of betekenisvol zijn voor mensen dan nationale of etnische culturen. Bovendien wijken organisationele of beroepsculturen soms sterk af van wat gebruikelijk is op nationaal niveau. Een Amerikaanse onderzoeker die in Nederland woonde, was erg verbaasd toen hij de eerste keer een Nederlandse promotieceremonie bijwoonde. Hij be schouwde Nederlanders als redelijk informeel en direct in hun communicatie, en was dan ook erg verrast om te zien hoe hoogleraren in traditionele toga’s het on derzoek op zeer indirecte en diplomatieke wijze bespraken tijdens de ceremonie. Iedere vraag begon met ‘Beste kandidaat’, gevolgd door een uitgebreide lijst met complimenten voor het onderzoek, voordat ze hun punt maakten. De promoven dus begon elk antwoord met ‘Veel dank voor uw vraag, hooggeleerde professor’, voordat hij de vraag beantwoordde. In concrete interacties en situaties, hebben veel mensen de neiging om verkla ringen te zoeken in etnische, nationale en religieuze culturen. Afhankelijk van de situatie echter, kunnen andere culturele invloeden veel betekenisvoller en relevanter zijn voor het gedrag en de ervaring van de mensen in kwestie. Een groep studenten drinkt koffie na een college, en op zeker moment komt het gesprek op hun ervaringen bij het verhuizen naar Stockholm. Een van de studen ten heeft een Somalisch-Zweedse achtergrond. Ze zegt dat ze erg moest wennen aan het leven in Stockholm, omdat mensen er zo afstandelijk en gereserveerd zijn in het openbare leven. ‘Bedoel je in vergelijking met Somalië?’, vroeg een andere student. ‘Nee, ik heb nooit in Somalië gewoond’, antwoordt ze. ‘Ik ben opgegroeid in een klein stadje in Noord-Zweden. Mensen daar kennen elkaar al-

29