Sijtze de Roos en Mart van Dinther - Preventie in het sociale domein

First page 1 Next page Last page

Sijtze de Roos en Mart van Dinther PREVENTIE IN HET SOCIALE DOMEIN

TOEPASSINGEN EN ACHTERGRONDEN

u i t g e v e r ij

c o u t i n h o

Preventie in het sociale domein

Toepassingen en achtergronden

Sijtze de Roos Mart van Dinther

Vierde, herziene druk

c u i t g e v e r ij

c o u t i n h o

bussum 2016

Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd ge- gevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektro- nisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van reprografische verveelvoudigingen uit deze uitgave is toe- gestaan op grond van artikel 16 h Auteurswet 1912 dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp, www.reprorecht.nl). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) kan men zich wenden tot Stichting PRO (Stichting Publicatie- en Reproductie- rechten Organisatie, Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www.stichting-pro.nl).

Eerste druk 1998 Vierde, herziene druk 2016

Uitgeverij Coutinho Postbus 333 1400 AH Bussum info@coutinho.nl www.coutinho.nl

Omslag: CO2 Premedia BV, Amersfoort

Noot van de uitgever Wij hebben alle moeite gedaan om rechthebbenden van copyright te achterhalen. Per- sonen of instanties die aanspraak maken op bepaalde rechten, wordt vriendelijk ver- zocht contact op te nemen met de uitgever.

ISBN 978 90 469 0543 2 NUR 752

Voorwoord bij de vierde druk

Voorkomen is beter dan genezen, luidt een overbekend spreekwoord. Sinds jaar en dag is het gericht voorkomen van ziekte, uitval, ongelukken en rampen belangrijk voor mens en samenleving. Preventie is al zo oud als de weg naar Rome, en de basisprincipes ervan hebben de tijd dan ook prima doorstaan. Wat wél in hoog tempo verandert, is de politieke en economische situatie, met alle mogelijke gevolgen van dien voor wat we tegenwoordig het ‘sociale domein’ noemen. Zo is het beleidskader rond zorg en welzijn sinds de vorige editie (2011) drastisch gewijzigd. Met een samenhangend pakket van wet- en regelgeving heeft de regering de afgelopen jaren de zelfverantwoordelijkheid en eigen kracht van de burger centraal gesteld, en geprobeerd een einde te maken aan de verkokering van hulp- en dienstverlening. Om (beter) aan te sluiten op de noden en mogelijkheden van burgers dienen de verschillende zorg-, hulp- en dienstverlenende disciplines integraal samen te werken. Het is een en al ‘empowerment’ (van cliënten), ‘ontschotting’ (tussen hulp- zorg- en dienstverleners) en ‘veiligheid’ (integrale veiligheidszorg, burgernet) wat de klok slaat. Tegelijkertijd trekt de centrale overheid zich – ook in finan- cieel-economisch opzicht – verder terug. ‘Den Haag’ verlegt de zorg voor el- kaar en de samenleving als geheel naar gemeenten, naar buurten en – vooral – naar de burgers zelf: de participatiemaatschappij. De forse ombouw van wat tot voor kort als de ‘verzorgingsstaat’ bekendstond, heeft gevolgen voor inzet en vormgeving van (ook) preventieve interventies. Daarom is een herziene druk nodig en wijkt deze sterk af van de vorige edities. Zo is een groot deel van het oorspronkelijke hoofdstuk 1 vervangen door een nieuwe tekst. Daarbij is gebruikgemaakt van delen van het oorspronkelijke hoofdstuk 5, dat in de vorige drukken enigszins overlapte met hoofdstuk 1, maar daarnaast – in dank – van materiaal dat Jan Terpstra in de allereerste versie van dit hoofdstuk heeft aangedragen en dat de tand des tijds heeft we- ten te doorstaan. Hoeveel er ook verandert, op een dieper niveau geldt nog steeds: ‘plus ça change, plus c’est la même chose’. Ook hebben we hoofdstuk 2 over de praktische vormgeving van preven- tie geheel vernieuwd en het afsluitende, vijfde hoofdstuk aangevuld en aan een forse herschikking onderworpen. Natuurlijk zijn de inleiding, de overige hoofdstukken en de bijlagen – integrale studietaken, literatuuroverzicht, ver- klarende woordenlijst en register – geactualiseerd en aangepast. Verouderde of niet langer herkenbare voorbeelden zijn vervangen door meer hedendaagse voorbeelden, en in onbruik geraakte of minder gebruikte modellen zijn ver-

vangen door moderne modellen. De wijzigingen en aanpassingen zijn al met al omvangrijk. Het gebruik van deze editie samen met de vorige raden wij dan ook af. Graag bedanken wij onze collega’s Judith Boonstra, Patricia Heger, Anne van de Pol, Alette Simons en Ron Weber voor hun inzichten, hun commentaar en hun waardevolle adviezen bij de voorbereiding op deze herziening, en de uitgever voor zijn geduld. Mart van Dinther & Sijtze de Roos Geldrop/Assen, juli 2016

Inhoudsopgave

Inleiding en verantwoording

1 Achtergronden

11 12 13 15 16 17 19 19 21 22 22 23 26 27 30 30 31 33 35 36 38 40 41 41 43 44 46 48 49 50 21

2 De gevaarlijke wereld en het belegerde individu

3 Tegenstrijdige ontwikkelingen

4 Preventie in een veranderende maatschappij

5 Vraagtekens en doelstellingen

6 Inhoud

7 Verdere bijzonderheden 8 Het gebruik van dit boek

Preventie nader bekeken

1.1 Inleiding

1.2 Preventie: een omschrijving 1.3 Verdere kenmerken van preventie 1.3.1 Belangen bij preventie 1.3.2 Het bereik van preventie

1.3.3 De voordelen van preventie: een pleidooi

1.4 Vormen, varianten en perspectieven

1.4.1 Vormen 1.4.2 Varianten 1.4.3 Perspectieven

1.5 Beleidsontwikkelingen 1.5.1 Beleidskader 1.5.2 Het ABCD-model

1.5.3 Gevolgen voor de preventieve praktijk

1.6 Voorbeelden

1.6.1 Gezondheidszorg

1.6.2 Geestelijke volksgezondheid 1.6.3 Integraal veiligheidsbeleid 1.6.4 Andere toepassingen

1.7 Tot slot: preventie tussen risicobesef en risicobeheersing

Studietaken Verder lezen

De methodische basis van preventie

2.1 Inleiding

51 51 53 54 58 58 61 63 65 69 70 70 71 73 75 75 78 82 85 88 89 91 91 92 94 95 99 99 73

2.2 Preventie binnen het sociale domein 2.3 Preventieactiviteiten, -thema’s en -programma’s

2.4 Signalering

2.5 Onderzoek in het kader van preventie

2.5.1 Onderzoek naar het vóórkomen en beloop van psychosociale problemen 2.5.2 Determinanten van psychische gezondheid 2.5.3 Onderzoek naar determinanten van psychische gezondheid 2.5.4 Verklaringsmodellen voor psychische gezondheid

2.5.5 Onderzoek naar effectiviteit

2.6 Tot slot

Studietaken Verder lezen

Werkvormen en methoden van preventie I: voorlichting, cursussen en trainingen, advisering

3.1 Inleiding 3.2 Voorlichting

3.2.1 Wat is voorlichting?

3.2.2 Determinanten van houding en gedrag 3.2.3 De beperkt rationele mens 3.2.4 Gedragsverandering door voorlichting 3.2.5 Casus: Preventie Alcoholgebruik Scholieren (PAS)

3.3 Cursussen en trainingen

3.4 Advisering

3.4.1 Advisering in het sociale domein 3.4.2 Advisering nader bekeken

3.4.3 De methodiek van advisering: de stap-voor-stapmethode

3.4.4 Het Health Counseling Model 3.5 Motiverende gespreksvoering bij advisering

3.5.1 Motiverende gespreksvoering: bril en technieken 3.5.2 Gesprekstechnieken bij motiverend adviseren

100 101 101 103

3.6 Tot slot

Studietaken Verder lezen

Werkvormen en methoden van preventie II: sociale en professionele netwerken

105

4.1 Inleiding

105 106 106 107 110 114 115 118 118 120 121 121 122 123 123 124 125 126 127 127 128 130 131 132 133 133 136 137 138 138 140 141 142 144 125

4.2 Het scheppen en kwalitatief verbeteren van sociale netwerken 4.2.1 Sociale netwerken in verandering 4.2.2 Sociaal kapitaal en het belang van sociale steun 4.2.3 Toepassingen van de sociaalnetwerkbenadering 4.2.4 De ondersteuningsgroep als preventiemedium 4.2.5 Wat is een ondersteuningsgroep? 4.2.6 Hoe komt een ondersteuningsgroep tot stand?

4.2.7 De taken van de begeleider

4.3 Professionele netwerken 4.3.1 Sociale wijkteams

4.3.2 Naar een nieuwe aanpak

4.3.3 Sociale wijkteams: samenstelling en inrichting

4.4 Tot slot

Studietaken Verder lezen

De grenzen van preventie

5.1 Inleiding

5.2 Beleidseffecten: van verzorging naar participatie

5.2.1 Verschuivende doelstellingen 5.2.2 De verzorgingsstaat in discussie 5.2.3 Verwachtingen en gevolgen 5.2.5 Voorkómen ten koste van genezen 5.2.6 Laveren tussen meerdere heren 5.2.4 Strijdige belangen

5.3 Greep op de toekomst?

5.3.1 Voorbeelden

5.3.2 Stress en burn-out bij hulpverleners

5.3.3 Voorlopige conclusies

5.4 Technologische en andere verleidingen 5.4.1 De invloed van technologie

5.4.2 Vooruitgangsgeloof 5.4.3 Voorspelbaarheid

5.4.4 Voorbeelden van indelingsproblemen 5.4.5 Voorspellen als theoretisch probleem

5.5 Maakbaarheid, vrijheid en risico 5.5.1 De maakbare maatschappij

146 146 147 148 150 151 152 153 154 155 157 158 159

5.5.2 De maakbare mens

5.5.3 Vrijheid en risico, instrumentaliteit en expressiviteit 5.5.4 Tussen wens en werkelijkheid: praktische en morele vragen

5.6 Preventie met mate: een kwestie van de juiste balans 5.6.1 Preventie: voor- en nadelen afgewogen

5.6.2 Programmeren is balanceren 5.6.3 Balanceren als professionele opgave 5.6.4 Balanceren op uitvoeringsniveau

5.7 Tot slot: balanceren tussen instrumentaliteit, moralisering en activering

Studietaken Verder lezen

Bijlage 1: Studietaken bij het hele boek

161 163 165

Noot voor docenten

Bijlage 2: Verklarende woordenlijst

Overzicht van geciteerde en geraadpleegde literatuur

181

189

Over de auteurs

197

Inleiding en verantwoording Sijtze de Roos

Achtergronden

De vraag hoe onheil voorkomen kan worden, lijkt in een steeds complexer sa- menleving als de onze urgenter dan ooit. Het belang dat overheid en burgerij hechten aan integraal veiligheidsbeleid getuigt daarvan, evenals de golf van preventieve beleidsinitiatieven, projecten, publicaties en rapporten die over Nederland slaat. Preventie strekt zich zo langzamerhand over grote delen van het maatschappelijk leven uit. Er zijn ‘pestprotocollen’ voor het basisonder- wijs, verzekeringsmaatschappijen bieden antirooktrainingen aan, de overheid investeert in ‘terrorismepreventie’, gemeentelijke overheden en hulpverleners overwegen de mogelijkheden van echtscheidingspreventie, er zijn program- ma’s voor de vroegtijdige signalering van ADHD , en ga zo maar door. Overal, zo lijkt het, wordt druk preventief opgetreden: op het vlak van openbare orde en veiligheid, in de (geestelijke) gezondheidszorg en in het onderwijs. Samen- gevat: in de publieke sfeer en het sociale domein. De bedoelingen zijn altijd goed, en vaak zijn preventieve ingrepen inder- daad heilzaam. Met de verplichting tot het dragen van motorhelmen kan ern- stig schedelletsel worden voorkomen, en met systematische voorlichting aan pubers over de gevaren van alcohol wordt geprobeerd het bingedrinken aan te pakken – liefst nog voordat het zich voordoet. Ergo: preventie is zowel mo- reel als maatschappelijk geboden. Hoe meer inzicht we hebben in oorzaken en achtergronden van allerlei maatschappelijke verschijnselen – en dan vooral de ongezonde en mogelijk gevaarlijke –, hoe beter we in staat zullen zijn deze preventief te bestrijden. Tot heil van mens en samenleving. Dat is mooi, en zoals gezegd goed bedoeld. Maar preventie staat niet buiten of boven de samenleving. Het is net zo goed een maatschappelijk verschijnsel als de roep om repressie of de bestrijding van depressies met behulp van an- tidepressiva. Maatschappelijke verschijnselen zijn per definitie menselijk, en hebben daarmee in potentie zowel sterke als zwakke, en zowel goede als min- der goede, soms zelfs kwalijke kanten. Het is daarom nodig kort stil te staan bij de achtergronden van preventie. Tegen welk maatschappelijk decor willen wij preventie voor het voetlicht brengen?

Preventie in het sociale domein

De gevaarlijke wereld en het belegerde individu

Het zal wel niemand ontgaan zijn hoezeer we deel uitmaken van een onrus- tige en onvoorspelbare wereld. In het eerste decennium van deze eeuw lijkt ook ons land harder, humeuriger en onzekerder te zijn geworden. De veelbe- zongen Nederlandse tolerantie heeft plaatsgemaakt voor korzelige ergernis, ruimhartig gedoogbeleid is ingeruild voor ‘lik op stuk’, straffen zijn zwaarder en het fameuze poldermodel staat onder druk, als het al niet bij velen hele- maal in diskrediet is geraakt. Deels valt dit te verklaren uit de nasleep van 9/11, deels uit wat zich onafgebroken om ons heen voordoet: oorlogen, ter- roristische aanslagen, epidemieën, hongersnoden en geopolitieke machtsver- schuivingen. Doordat ze in de media worden uitvergroot en versterkt, laten deze gebeurtenissen onze vooralsnog redelijk vreedzame contreien niet onbe- roerd. Dat heeft gevolgen voor ons welbevinden, voor onze zelfperceptie en voor de manier waarop we met elkaar omgaan. En daarmee: voor het sociale domein en voor iedereen die daarin werkzaam is. Er is meer dat ons onder de huid kruipt. De effecten van globalisering en snelle technologische vernieuwingen laten zich met kracht gelden. De ban- kencrisis van 2008 en de economische malaise van de jaren daarna trekken diepe sporen in de arbeidsverhoudingen: stagnerende of zelfs lagere inko- mens, afgedwongen flexibilisering en toenemende bestaansonzekerheid. De acceleratie van bedrijfsfusies en ‘verandertrajecten’ voert de druk verder op, om van de dreiging die uitgaat van aanhoudende en massale ontslagrondes maar te zwijgen. Alles draait om winst en succes. Alles draait ook om het hoogstpersoon- lijke individu. Beleidseffecten en omstandigheden doen niet ter zake. Het in- dividu is verantwoordelijk voor zijn eigen lot en succes. Wie slaagt, heeft dat helemaal in zijn eentje voor elkaar gekregen. Omgekeerd geldt: wie faalt, of door ongeluk getroffen wordt, is persoonlijk mislukt en kan dat enkel en al- leen zichzelf verwijten. Geen wonder dat het angstgehalte stijgt. Geen wonder ook dat epidemio- logische, psychologische en sociaalpsychiatrische studies van onder anderen Dehue (2010, 2014), Verhaeghe (2011, 2012, 2015) en De Wachter (2015) sys- tematische verbanden laten zien tussen enerzijds het verval van vertrouwde en zingevende kaders en de snelheid van de staccatosamenleving, en ander- zijds de massale incidentie van stress, burn-out en depressieve klachten. Met het opzichtig falen van banken, woningbouwcorporaties en toezicht- houders slaat de triomf van het neoliberale marktdenken nog eens extra om in geprivatiseerde nederlagen. En door het zwak optreden van zakenvolk, bankiers, beroepsbestuurders en politici smelt bovendien het vertrouwen in bedrijf, recht en gezag als sneeuw voor de zon; cynisme en onverschilligheid grijpen om zich heen. In deze ontzuilde wereld – waarin de ooit beschermen- de kaders van kerk, vakbond en politieke partij zijn afgebrokkeld – staat het

Inleiding en verantwoording

zelfverantwoordelijke individu er in zijn eentje voor. Het is begrijpelijk dat ve- len zich belegerd voelen door de – echte en vermeende – gevaren in de wereld om hen heen.

Tegenstrijdige ontwikkelingen

Terwijl de inkomenskloof dieper wordt, zijn het echter vooral de verschillen tussen mensen onderling die in toenemende mate tot irritatie, angst en on- zekerheid leiden. De oorzaken van het eigen ongeluk worden veelal bij ‘de anderen’ gelegd. Uitbundig beschuldigt men elkaar van alles wat er politiek, economisch en sociaal misgaat. Het vreedzame ideaal van een bonte, diverse samenleving heeft afgedaan. De spanningen nemen langs etnische en religi- euze lijnen toe, met Twitter, Facebook en Instagram als de voornaamste roep- toeters. Vage angsten voor ‘vreemdelingen’ raken verknoopt met de begrij- pelijke vrees voor terroristische aanslagen. Zo neemt de tolerantie voor alles wat ‘anders’ is verder af, en trekken meer en meer burgers zich terug achter de imaginaire muren van hun zelf geknutselde, maar o zo wankele ‘groepseigen- heid’. Alles daarbuiten is vreemd, verkeerd, gevaarlijk en moet weg. Al met al levert dat een somber beeld op: een beeld van een samenleving die uit elkaar lijkt te vallen in een zeer diverse, moeilijk te hanteren, moeilijk te regeren en niet zelden luidruchtige en onderling vijandige ‘meerderheid van minderheden’. Toch hangt deze beweging aan elkaar van tegenstrijdigheden. Om maar één hard feit te noemen: de samenleving is sinds de eeuwwisseling dan mis- schien niet fijner, maar objectief wél veiliger geworden. De criminaliteitscijfers zijn de laatste jaren flink afgenomen en lijken vooralsnog te blijven dalen. Mede door geslaagde inbraakpreventie daalt het aantal inbraken landelijk gestaag; zij het niet overal in dezelfde mate. Subjectief beleven tal van burgers hun omgeving juist als steeds gevaarlij- ker en dat steken ze bepaald niet onder stoelen en banken. Hun roep om actie verspreidt zich razendsnel via sociale media. Politici voelen dan – de verkie- zingen naderen, nietwaar? – de hete adem van deze humeurige en veeleisende kiezers in hun nek en reageren met een waaier van veiligheidsmaatregelen. Stap voor stap rekken zij de bevoegdheden van opsporingsdiensten onver- antwoordelijk ver op en perken zo de vrije ruimte en de privacy van diezelfde burgers steeds verder in. Echt helpen doet dit allemaal niet. Ondanks alle inspanningen lijken de problemen – gevoelsmatig of anderszins – eerder toe dan af te nemen. Dat leidt tot nóg hogere eisen en nóg meer ongeduld met alles wat vreemd en las- tig gevonden wordt, met overlast en criminaliteit. Verharding van het straf- rechtelijk klimaat ligt dan voor de hand (Crombag, 2010). Er wordt harder ingegrepen bij ongeregeldheden. Er wordt ook harder gesneden in de toegang

Preventie in het sociale domein

tot en de hoogte van uitkeringen en toeslagen. Wat tot voor enkele jaren gold als een ‘recht’ is nu teruggebracht tot een ‘gunst’ waar een ‘tegenprestatie’ te- genover moet staan. De nadruk ligt op toezicht, controle, drang, dwang en straf. Kortom: het maatschappelijk klimaat in Nederland – en trouwens in heel Noordwest-Europa – is een stuk grimmiger en repressiever geworden. De Brusselse filosoof en jongerenwerker Bleri Lieshi heeft het in zijn voor- laatste boek zelfs over ‘de neoliberale strafstaat’ (2014) en de Nederlandse be- stuurskundige Paul Frissen spreekt van een ‘oprukkende controlemaatschap- pij’ (2013). Zoals de Britse premier Margaret Thatcher ooit zei: ‘There is no such thing as society, there are only citizens.’ In een dergelijke politieke constellatie staat iedereen voor de keuze: slagen of mislukken. Maar wat er ook uitkomt, het zal altijd aan het individu liggen. Gelukkig is het niet alleen maar druilerigheid en droefenis. Voor een deel sluit het overheidsbeleid aan op ontwikkelingen die in het sociale domein – en bre- der: in de samenleving als geheel – al een tijd gaande waren. Uitgaan van wat de cliënt wil is niet nieuw; met ‘vraaggericht’ werken is jarenlang ruime erva- ring opgedaan. Meer mensen zijn hoger opgeleid en mondiger dan vroeger, kunnen zelf meebeslissen over de zorg die zij van tijd tot tijd nodig hebben, en willen dat ook. Volgens Evelien Tonkens (2016) heeft de ‘neoliberale be- nadering van zorg, welzijn, en van onderwijs en veiligheid als verhandelbare producten’ haar langste tijd gehad. Het komt er nu op aan om het vertrouwen te herstellen, en bezieling en burgerschap in de publieke sector opnieuw ruim baan te geven. Alom valt nieuw elan te ontwaren. Hulp en steun worden dichter bij de burgers georganiseerd. Die krijgen er, zo is de bedoeling, meer zeggenschap over, meer greep op en hopelijk ook meer zin in. Mantelzorgers en vrijwilli- gers worden eindelijk serieus genomen en krijgen de erkenning die zij verdie- nen, en voor sociaal werkers doemen interessante uitdagingen op. Dat spreekt aan en valt mooi samen met een groeiende afkeer van formele, bureaucrati- sche en onpersoonlijke zorg- en welzijnsarrangementen – al moeten we wel, aldus opnieuw Tonkens, oppassen om het kind niet met het vuile badwater weg te spoelen. Betrouwbare institutionele arrangementen blijven nodig. Het sociale domein omvat overigens meer dan zorg en welzijn. Opvallend is de groeiende maatschappelijke en bestuurlijke nadruk op veiligheid. Bur- gers, bedrijven en maatschappelijke instanties verwachten – eisen zelfs – van de overheid dat risico’s op bijna elk denkbaar levensterrein ruim van tevoren zo volledig mogelijk worden uitgebannen. Opvallend is verder de toegenomen aandacht voor werkondersteuning en personeelsontwikkeling in organisaties en bedrijven.

Inleiding en verantwoording

Als concept en praktijk past preventie ook daar prima in: voordat zaken uit de hand lopen, helpen preventiewerkers hun cliënten om zelf tijdig maatregelen te nemen of hun eigen voorzieningen te treffen.

Preventie in een veranderende maatschappij

Tegen deze achtergrond brengen we preventie voor het voetlicht. Niet als op lossing voor alle mogelijke persoonlijke en maatschappelijke kwalen, en even- min voor allerlei onrechtvaardigheden, tegenstellingen en absurditeiten die onze samenleving aankleven. Preventie is zeker geen wondermiddel maar kan, met mate en beleid toegepast, wél bijdragen aan het signaleren en zo veel mogelijk voorkomen van problemen voordat deze escaleren. Achteraf straf- fen, opsluiten en medicamenteus verdoven mogen wraakgevoelens bevredi- gen of tijdelijke verlichting bewerken, mensen worden er niet beter van. Het is bovendien nooit genoeg; repressie baart repressie, wat weggeduwd wordt komt keihard terug, en van pillen worden, zo blijkt, mensen ook al niet echt gelukkig. Tot nu toe ging het – in Nederland – om een lappendeken van min of meer verkokerde beleidsinitiatieven. Door recent regeringsbeleid krijgt preventie echter een andere, meer integrale inkadering, zoals die is neergelegd in een samenhangend stelsel van wet- en regelgeving: de (nieuwe) Wet maatschap- pelijke ondersteuning (Wmo, 2015), de Participatiewet (2015) en de Jeugdwet (2015). Met dit al wordt de verzorgingsstaat stap voor stap omgevormd in een op eigen verantwoordelijkheid, eigen kracht, eigen buurt, wijk of gemeente geënte ‘participatiemaatschappij’. Van burgers wordt verwacht dat zij de regie over hun eigen bestaan (leren) nemen en die zo lang mogelijk in handen hou- den, maatschappelijk actief meedraaien en zorgzaam naar elkaar omkijken. Hulp- en dienstverleners moeten ‘ontschotten’, disfunctionele grenzen tussen hun disciplines opheffen en ‘integraal samenwerken’. Zorg en welzijn dienen (weer) op elkaar betrokken te worden. En ten slotte zullen sociaal werkers en zorgprofessionals terughoudender moeten zijn en een meer indirecte, onder- steunende, verbindende en begeleidende rol moeten leren vervullen. ‘Verbin- ding’ is bij dit alles het toverwoord, maar achter deze term gaat een groeiend ongemak met ‘de doorgeschoten individualisering’ schuil, gekoppeld aan een reëel verlangen naar herstel van gemeenschappelijkheid. Intussen verloopt de omslag van verzorgingsstaat naar participatiemaat- schappij niet zonder horten en stoten. Maar al te vaak lopen de zaken lelijk uit de rails, waarvan de puinhopen met het pgb en de steeds dooretterende pro- blemen in de thuiszorg schrille getuigen zijn. Op het moment van schrijven bevinden we ons met zijn allen ergens halverwege deze ‘transitie’, zoals dit ge-

Preventie in het sociale domein

modder al te verhullend wordt genoemd. We zullen zien hoe het verdergaat, en wat er uiteindelijk van terechtkomt. Wij dragen preventie een warm hart toe, evenals integrale en multidiscipli- naire samenwerking die overal terrein wint. Maar we maken ons ook zorgen: over de zeer verschillende doeleinden die de betrokken overheden, instanties en gebruikers vaak nastreven, over de soms wel erg hoge verwachtingen die men van preventieve interventies koestert, over de bestuurlijke neiging pre- ventief beleid te vermengen met bezuinigingen, over de maakbaarheidsillusies die we onder preventieve aanspraken ontwaren, en over de risico’s en beper- kingen van preventie. Overdreven psychosociale bemoeizucht en overspan- nen veiligheidseisen kunnen uitlopen op een onvrije maatschappij waarin ie- dereen elk moment preventief gesurveilleerd wordt – of moderner: geacht wordt zichzelf geheel ‘zelfgestuurd’ en proactief te monitoren, onafgebroken door te meten en bij te stellen, en wel zonder zelf invloed op de meetnorme- ring uit te kunnen oefenen. Dit mag dan een dystopische nachtmerrie lijken, een zekere scepsis lijkt ons niet overbodig. Ons uitgangspunt is daarom: pre- ventie met mate. Ons doel met dit boek is tweeërlei. In de eerste plaats willen wij geordende informatie bieden over preventie in het algemeen, over het belang ervan en over relevante werkvormen en methoden. Wij richten ons daarbij vooral op hoofdfasestudenten van opleidingen op het gebied van opvoeding, zorg en welzijn (pedagogiek, SPH, MWD, CMV, GZ en GGZ). Ook studenten aan verwante opleidingen en praktijkwerkers uit andere op mens en maatschappij betrokken beroepen kunnen met dit boek hun voordeel doen. Te denken valt aan (toekomstige) beveiligingsexperts, maar net zo goed aan (aankomende) HRD-professionals of loopbaancoaches. Onze bedoeling is hen zo aan te spreken dat zij hun kennis van preventie uitbreiden en hun inzicht in preventie verdiepen. Wij willen hen uitdagen om de gepresenteerde methoden in de praktijk toe te passen, deze al werkend op de maat van cliënt en specifieke context te snijden en deze verder te ontwikke- len. We zijn er, kortom, op uit om het inzicht en de ‘preventieve competenties ’ van de gebruikers te verhogen. In de tweede plaats willen we het verschijnsel preventie constructief én kritisch benaderen. We nemen de gebruikers van dit boek mee naar bestaande praktijken en bieden hun de nodige denkmodellen en methodische aanwijzin- gen. Met plezier geven wij een overzicht van de niet geringe mogelijkheden van preventie. Maar zoals met alle menselijke activiteiten het geval is, kan ook preventie oneigenlijk gebruikt of zelfs misbruikt worden. Daarom gaan we Vraagtekens en doelstellingen

Inleiding en verantwoording

een verkenning van de vooronderstellingen, grenzen en gevaren ervan niet uit de weg. Daar is nog een andere reden voor: wij vinden dat hoger opgeleide werkers tot meer in staat moeten zijn dan het competent uitvoeren van door overheid of management voorgeschreven beleid. Met het belang van cliënten voor ogen voorzien zij dat beleid óók van feedback, kritiek en commentaar. Bovendien weten zij het zelfstandig toe te snijden op wisselende wensen, noden en om- standigheden, en bij te sturen of zelfs geheel los te laten waar dat nodig is. Dat noemen wij professionele autonomie, en daar dragen wij met dit boek graag ons steentje aan bij. De inhoud van dit boek is verdeeld over vijf hoofdstukken. Allereerst willen we een kader bieden waarin het vervolg van dit boek te plaatsen is. Dat ge- beurt in het eerste hoofdstuk. Daarin behandelt Sijtze de Roos het begrip en de kenmerken van preventie, de belangen die ermee gemoeid zijn en het be- reik ervan. Vervolgens belicht hij de voordelen van preventie. Ook stelt hij vormen, varianten van preventie aan de orde, en de verschillende perspectie- ven van waaruit preventief gewerkt kan worden. Vervolgens bespreekt hij de belangrijkste beleidsontwikkelingen bij preventie. Tot besluit voert hij voor- beelden van toepassingsgebieden op en stelt hij de vraag hoe ver we preventief mogen gaan. De methodische basis van preventie wordt uitgediept in de volgende hoofd- stukken. Mart van Dinther spitst het onderwerp in het tweede hoofdstuk toe op signalering, onderzoek in het kader van preventie, determinanten van en verklaringsmodellen voor psychische gezondheid, waarmee de professional het preventieve aspect van zijn taken praktisch vorm kan geven. Ten slotte be- spreekt hij onderzoek naar de effectiviteit van preventieve programma’s en me- thoden. Zo wijst hij alvast vooruit naar de twee volgende hoofdstukken, waarin specifiek wordt ingegaan op verdere werkvormen en methoden. Het derde en vierde hoofdstuk zijn eveneens van zijn hand. Hoofdstuk 3 besteedt hij aan de methodiek van voorlichting, cursussen, trainingen en advisering, waarbij hij praktische aanwijzingen biedt en theoretische achter- gronden schetst. In hoofdstuk 4 breidt hij het terrein uit naar preventieve werkvormen en methoden voor sociale en professionele netwerken. Ook hier combineert hij de praktijk met de theorie. Beide hoofdstukken verwijzen sterk naar elkaar en sluiten bovendien aan op hoofdstuk 2 en het kader zoals dat in het eerste hoofdstuk is geschetst. In het afsluitende vijfde hoofdstuk onderzoekt Sijtze de Roos de grenzen van preventie. Hij bespreekt mogelijk nadelige effecten van het huidige be- leidskader, weegt vervolgens de voor- en nadelen van preventieve interventies Inhoud

Preventie in het sociale domein

tegen elkaar af en sluit af met een pleidooi voor maatvoering. Belangrijk daar- bij is wat onder de ‘goede maat’ verstaan moet worden, en vooral: wie deze maat vaststelt. Beide auteurs zijn verantwoordelijk voor de studietaken, terwijl Sijtze de Roos de bijlagen en de eindredactie voor zijn rekening nam. De verschillende teksten zijn zo veel mogelijk op elkaar afgestemd. Daarbij is vooral gelet op de begripsmatige eenheid en op een zo goed mogelijke interne samenhang, zowel per hoofdstuk als over het geheel van het boek genomen. De eigenheid van de auteurs, zoals die blijkt uit hun taalgebruik, is zo veel mogelijk gehono- reerd: inhoudelijke samenhang is iets anders dan eenheidsworst. Op het moment van schrijven zijn de politiek afgesproken richtlijnen en han- delingsprotocollen nog niet verschenen. Maar de contouren van ‘nieuwe zorg en zorgberoepen in een veranderend zorg- en welzijnslandschap’ tekenen zich inmiddels scherp af (vgl. Stavenuiter et al., 2015; Kaljouw & Van Vliet, 2015). Aan de hand daarvan zijn ‘deelprofielen’ en opleidingsadviezen onderweg, en, zoals gezegd, richtlijnen en protocollen. Met deze beleidsinstrumenten be- oogt men preventie in te bedden in een samenhangend stelsel van integrale samenwerkingsverbanden tussen uiteenlopende zorg- en welzijnsprofessio- nals. Zo hoopt men stap voor stap een goed geïntegreerd systeem van keten- zorg en daarop aangepaste opleidingsrichtlijnen van de grond te tillen. Huis- artsen, praktijkondersteuners, wijkteams, zorgprofessionals en specialistische zorg- en hulpverleners werken – zo is het plan – soepel samen met elkaar én met cliënten, mantelzorgers en vrijwilligers. Richtlijnen en protocollen kunnen nuttig zijn, zeker. Er zijn echter rede- nen om er nu ook weer niet al te zwaar op te leunen. Hoe belangrijk ze voor de inrichting van het sociale domein ook mogen zijn, te vrezen valt dat ze – zo- als gebruikelijk bij in een commissie ontworpen regelingen – een relatief ab- stract en regulatief karakter zullen aannemen: one size fits all. Maar niet heus. De verslavingszorg stelt bijvoorbeeld andere eisen aan de werker dan sociaal werk in de wijk. Flexibiliteit is geboden, zoals ook Kaljouw en Van Vliet, en Stavenuiter duidelijk stellen. De vraag is ook of deze protocollen, richtlijnen, beroepenstructuren en opleidingseisen nu echt zo veel (gaan) afwijken van de al bestaande indelingen en standaarden. Afgaande op de al bekende beleidsadviezen wagen wij dat van enige twijfel te voorzien. Bovendien: papier is geduldig, de praktijk daarente- gen snel en veranderlijk. Een verdere overweging is of de geplande beregeling niet haaks staat op wat in deze rapporten óók als wenselijk naar voren wordt geschoven, namelijk het belang van ‘discretionaire ruimte’ voor de zorg- en welzijnsprofessional. Daaruit spreekt vertrouwen in de werkers en dat delen wij graag. De professional zal protocollen gebruiken waar dat nodig of handig is en richtlijnen altijd toesnijden op steeds weer andere, steeds weer nieuwe prak-

Inleiding en verantwoording

tijksituaties. Hij (of zij; overal waar ‘hij’ staat, mag ook ‘zij’ gelezen worden) durft ermee te spelen, ze aan te passen en te veranderen en weet er desnoods gemotiveerd van af te wijken.

Verdere bijzonderheden

Elk hoofdstuk wordt afgesloten met enkele studietaken gericht op kennisver- werving, verdieping van inzicht en toepassing van de bestudeerde stof. Deze taken zijn verder verdeeld in individuele opdrachten en taken voor zelfstu- diegroepen. Met deze (en soortgelijke) opdrachten kunnen studenten zich competenties verwerven op het vlak van ontwerp, uitvoering, herontwerp en innovatie. De opdrachten dienen wat ons betreft als aanzet en voorbeeld. Ui- teraard staat het collega’s vrij om daar – al naargelang de specifieke situatie – op hun eigen wijze gebruik van te maken. Wij nodigen daar graag en met nadruk toe uit. In tal van opdrachten wordt kruiselings naar het hele boek, naar eerdere of volgende studietaken en soms ook naar andere literatuur verwezen. Ver- der kunnen de meeste opdrachten projectmatig worden aangepakt, waarbij het accent kan liggen op kennisverwerving, praktisch onderzoek, toepassing en probleemoplossing. Kortom: de combinatiemogelijkheden zijn onbeperkt. Alle hoofdstukken worden gevolgd door literatuurtips waarbij de auteurs be- paalde teksten met enige klem aanbevelen. De bijlagen dienen als studiehulp: een reeks integratieve studietaken over het gehele boek, een geïntegreerde literatuurlijst en een verklarende woor- denlijst. Blauw gekleurde termen en begrippen worden in deze lijst van nade- re uitleg voorzien. Dit boek kan op verschillende manieren in het onderwijs worden gebruikt, al raden wij aan om dat pas in de hoofdfase te doen. Voor een goed begrip van de inhoud is voorkennis nodig, bijvoorbeeld van de sociale kaart, van sociaal beleid, en van methodische basisprincipes. Bovendien appelleren wij rijkelijk aan zelfstudievaardigheden, vooral in onze opdrachten. Verder veronderstel- len wij vaardigheden in het gebruik van videomateriaal en een zekere, niet al te beperkte beheersing van interviewtechnieken, vergadertechnieken en pre- sentatievaardigheden. Het is mogelijk om dit boek te gebruiken als basistekst bij een project of een aaneengesloten blok of module, al dan niet naast een apart blokboek. De inhoud kan ook verspreid worden over verscheidene projecten of blokken, bijvoorbeeld door de meer methodische hoofdstukken in een methodiekpro- Het gebruik van dit boek

Preventie in het sociale domein

ject te behandelen en de meer theoretische of reflectieve hoofdstukken (1 en 5) op te voeren in een programma over de theorie van de psychosociale hulp- verlening. Het boek leent zich verder voor alle vormen van probleemgestuurd onderwijs en biedt ondersteuning bij de verwerving van competenties op het gebied van praktijkonderzoek, ontwerp en uitvoering. Al zijn flankerende colleges nooit weg, wij hebben geprobeerd dit boek zo in te richten dat het vrijwel geheel zelfstandig door studenten te gebruiken is. Werken zij daarbij samen met anderen, binnen en buiten de hogeschool, dan doen ze bovendien ervaring op die van nut kan zijn voor hun (latere) deelna- me aan preventieprojecten.

1 Preventie nader bekeken Sijtze de Roos

1.1

Inleiding

‘En hoe is het nu met uw kinderen, mevrouw Jansen?’ vraagt de huisarts aan een zorgelijk ogende vrouw van onmiskenbaar middelbare leeftijd. Zij kijkt hem terloops aan, zucht eens diep en zegt op lusteloze toon: ‘Weet u, dokter? Vroeger, als peuters, waren het snoepjes; werkelijk om op te eten. Ach, had ik dat maar gedaan.’ Gelukkig voor mevrouw Jansen zal geen hulpverlener deze verzuchting letterlijk nemen, want anders zou haar misschien een ‘preventieve ontheffing of ontzetting uit de ouderlijke macht ’ boven het vermoeide hoofd hangen. Om te voorkomen dat je kinderen het verkeerde pad opgaan, staan er an- dere wegen open dan ze te verorberen. En mocht je echt geen raad meer we- ten, dan zijn er altijd nog sociaal werkers die zich bedienen van een breed as- sortiment aan begeleidende ingrepen. Voorkomen is beter dan genezen, luidt hun motto. Daarmee trappen zij een open deur in. Wie is er immers niet van overtuigd dat het beter is problemen te voorkomen of in een vroegtijdig stadium terug te dringen dan in een later stadiummet de mogelijk blijvende gevolgen, pijn of belasting daarvan te worden opgezadeld? De ervaring alleen al leert immers dat, als het oorspronkelijke probleem eenmaal tot omvangrijke proporties is uitgegroeid, er vaak forse en ingrijpende interventies nodig zijn. Die zijn meestal pijnlijker, moeilijker en duurder. Kortom: voorkomen is inderdaad beter dan genezen. Maar is dat altijd het geval? Vaak wel, bijvoorbeeld bij alledaagse zaken als de hielprik, het dagelijkse tandenpoetsen, toezicht op de voedselkwaliteit, al- coholcontroles in het verkeer of snelheidsbeperkingen in de bebouwde kom (Köhler, 2011). Voorkomen is bovendien aantoonbaar beter als het om verze- keringen gaat: veel misère kan worden afgewend door tijdig de juiste polis af te sluiten. Eenvoudige voorzorgsmaatregelen zijn zinvol en effectief. Onder het begrip preventie verstaan we echter wel iets meer dan enkel voorzorg bij relatief overzichtelijke problemen. Het veronderstelt doelbewus-

1 Preventie nader bekeken

te actie in veelal complexe situaties en gelaagde contexten. In dit hoofdstuk gaan we daar nader op in. We beginnen met het begrip zelf en stellen vervol- gens de belangen die bij preventie in het geding zijn aan de orde, het bereik ervan en de voordelen. We vervolgen met een bespreking van vormen, varian- ten en perspectieven. Daarop voortbouwend behandelen we de vernieuwing van zorg en welzijn die nu gaande is en de gevolgen daarvan voor de praktijk. We sluiten dit hoofdstuk af met voorbeelden van praktische toepassingen. Maar zoals gezegd: we openen met het begrip preventie. Wat verstaan we daar precies onder? Onder preventie verstaan wij het voorkomen van ernstige gevaren of proble- men voor, bij of tussen mensen, of van een verergering daarvan, door middel van doelgerichte, georganiseerde activiteiten. Nu kan preventie best nuttig zijn, maar maatvoering is beter. Wie alles wil voorkomen, knijpt het leven zelf af. Wat ons betreft is preventie dus niet aan de orde bij allerlei kwalen, ongemakken en problemen van lichte of zeer tijde- lijke aard die tot het normale, dagelijkse leven behoren. Gerichte preventieve activiteiten dienen beperkt te blijven tot gevaarlijke, ernstige en bedreigende problemen waarvan personen, hun omgeving of de samenleving als geheel last en schade ondervinden, die tot ernstige verstoringen van het persoonlijk functioneren en het sociale weefsel voeren en waarvoor geen gemakkelijke oplossingen op de plank klaarliggen. In dit boek richten we ons overwegend op problemen in het sociale do- mein. Maar preventie is net zo goed van belang voor andere domeinen, zoals het zo veel mogelijk vroegtijdig tegengaan van gevaren voor de volksgezond- heid of het zo veel mogelijk voorkomen van rampen of terroristische aansla- gen. Wij herhalen: zo veel mogelijk, want bij een reële opvatting van preventie hoort een realistische kijk op wat binnen redelijke grenzen wenselijk en mo- gelijk is. De nadruk ligt in deze omschrijving op de doelstellingen, namelijk het ge- richt afwenden van gevaren of het doelbewust voorkomen van problemen of de verergering daarvan. In hoeverre deze doelstellingen echt bereikt worden, is een kwestie van empirisch onderzoek. Meer informatie over onderzoek naar preventie tref je aan in hoofdstuk 2. Preventie: een omschrijving

1.2

1.3

Verdere kenmerken van preventie

Hoe effectief preventieve activiteiten kunnen zijn, blijkt al uit de zegeningen van de gezondheidszorg: consultatiebureaus voor de zuigelingenzorg, inen-

Page 2 Page 3 Page 4 Page 5 Page 6 Page 7 Page 8 Page 9 Page 10 Page 11 Page 12 Page 13 Page 14 Page 15 Page 16 Page 17 Page 18 Page 19 Page 20 Page 21 Page 22 Page 23 Page 24

Made with FlippingBook