Francis Staatsen en Sonja Heebing - Moderne vreemde talen in de onderbouw

Moderne vreemde talen indeonderbouw Francis Staatsen en Sonja Heebing

Moderne vreemde talen in de onderbouw

Francis Staatsen Sonja Heebing

Vijfde, herziene druk

c u i t g e v e r ij

c o u t i n h o

bussum 2015

Website Bij dit boek hoort online studiemateriaal. Dit is op www.coutinho.nl/mvtonderbouw te vinden.

© 1994/2015 Uitgeverij Coutinho bv Alle rechten voorbehouden.

Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door foto kopieën, opnamen, of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van reprografische verveelvoudigingen uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16h Auteurswet 1912 dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoe dingen te voldoen aan Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp, www.repro recht.nl). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) kan men zich wenden tot Stichting PRO (Stichting Publicatie- en Reproductierechten Organisatie, Postbus 3060, 2130 KB Hoofd dorp, www.stichting-pro.nl).

Eerste druk 1994 Vijfde, herziene druk 2015

Uitgeverij Coutinho Postbus 333 1400 AH Bussum info@coutinho.nl www.coutinho.nl

Omslag: Dien Bos, Amsterdam

Noot van de uitgever Wij hebben alle moeite gedaan om rechthebbenden van copyright te achterhalen. Personen of instanties die aanspraak maken op bepaalde rechten, wordt vriendelijk verzocht contact op te nemen met de uitgever. De personen op de foto’s komen niet in de tekst voor en hebben geen relatie met hetgeen in de tekst wordt beschreven, tenzij het anders vermeld staat.

ISBN 978 90 469 0410 7 NUR 842

Voorwoord

In 1994 verscheen de eerste editie van dit boek onder de titel Moderne vreemde talen in de basisvorming . Bij de derde druk in 2004 veranderde de titel: basis vorming – in die tijd een politiek beladen term – werd vervangen door onder bouw. Bij de eerste druk waren alle auteurs medewerkers van het project ‘Moderne Vreemde Talen in het Algemeen Voortgezet Onderwijs’ van het Instituut voor Leerplanontwikkeling (SLO). De projectgroep heeft bij de ontwikkelingen op het gebied van de moderne vreemde talen een belangrijke rol gespeeld. De me dewerkers waren betrokken bij de commissie die de kerndoelen voor Frans, Duits en Engels ontwikkelde. Naderhand hebben zij leerplannen geschreven op basis van de kerndoelen, voorbeeldlesmateriaal gemaakt en educatieve uitge vers geadviseerd over de consequenties van de kerndoelen voor lesmateriaal en programmaopbouw. Ook hebben zij in samenwerking met hogescholen mate riaal voor nascholing ontwikkeld. Van dit ontwikkelwerk is gebruikgemaakt bij de samenstelling van de eerste versie van dit boek. Ook de tweede druk is verzorgd door enkele medewerkers van SLO. Het boek werd aangepast aan de tweede generatie kerndoelen, die van 1998 tot 2003 van kracht waren. Bij de derde druk waren zowel medewerkers van SLO als van de Hogeschool Utrecht (HU) betrokken. Op dat moment was er twijfel over de opzet en de in houd van de basisvorming, zowel in de politiek als in de onderwijspraktijk. Het programma werd als te omvangrijk en te versnipperd beoordeeld. In september 2002 begon de Taakgroep Vernieuwing Basisvorming aan de uitvoering van de opdracht om de overheid te adviseren over een nieuw wettelijk kader voor de basisvorming. Tot de opdracht van de taakgroep behoorden onder andere een advies uitbrengen over de inhoud van een set kerndoelen voor het kerncur riculum en het ontwikkelen van voorstellen voor leergebieden. Uiteindelijk is alleen voor Engels een set van acht kerndoelen geformuleerd. De karakteristiek van het vak en de formuleringen van de kerndoelen laten zien dat de kern niet veranderd is, namelijk het zelfredzaam worden in de vreemde taal in een aantal veelvoorkomende communicatieve situaties. In de vierde editie vormden deze kerndoelen een van de drie uitgangspunten. De andere twee waren communicatief vreemdetalenonderwijs en aansluiting

bij het Europees Referentiekader. In de hoofdstukken over de vaardigheden en over taal en cultuur zijn mogelijkheden aangereikt om het programma ta len in de onderbouw van minimaal tot maximaal in te vullen, afhankelijk van schooltype en capaciteiten van leerlingen. Hierbij is gebruikgemaakt van de reference level descriptions van het Europees Referentiekader voor Duits, Frans en Spaans, met name voor de niveaus A1, A2 en B1, en van de beschrijvingen voor de niveaus van Threshold, Waystage en Vantage voor Engels. Deze hand reikingen kunnen scholen en secties moderne vreemde talen gebruiken bij het vormgeven van hun modernevreemdetalenonderwijs in de onderbouw, waarin eigen beleid, keuzen en variëteit ten aanzien van de invulling van kerndoelen en leerstof uitgangspunten zijn. Nieuw in de vierde editie waren de toevoegin gen voor Spaans in de tekst en verschillende illustraties uit leergangen Spaans. Deze vijfde, geactualiseerde editie kent dezelfde indeling in hoofdstukken als de vierde. Met name hoofdstuk 1 en 10 zijn redelijk ingrijpend herzien, gezien recente ontwikkelingen in de praktijk van het modernevreemdetalenonder wijs en recente onderzoeken en publicaties. Andere hoofdstukken zijn inge kort en/of uitgebreid. Zo is in hoofdstuk 4 over spreek- en gespreksvaardigheid en hoofdstuk 5 over schrijfvaardigheid een paragraaf toegevoegd over het ge ven van feedback op spreek- en schrijfproducten van leerlingen. Daarnaast zijn waar relevant illustraties toegevoegd of vervangen door nieuwere voorbeelden. We zijn dank verschuldigd aan een aantal collega’s die hebben meegewerkt aan eerdere edities van het boek. Allereerst de medewerkers van het eerste uur van SLO: Dick Meijer, Hetty Mulder, Gé Stoks en Han van Toorenburg. Een deel van hun werk is nog zichtbaar in deze herziening. Voor de vierde editie gaat onze dank vooral uit naar collega’s van de leraren opleiding van de Faculteit Educatie van Hogeschool Utrecht, in het bijzonder naar Edy van Renselaar, die een grote rol in de herziening heeft gespeeld, en Karin Haan, die al het materiaal voor Spaans heeft verzorgd. Als auteurs hopen we dat het boek, dat bedoeld is voor (aankomende) docen ten Frans, Duits, Engels en Spaans die in de komende jaren gestalte gaan geven aan het talenonderwijs in het voortgezet onderwijs, in een behoefte zal blijven voorzien. Aan hen is dit boek opgedragen. Francis Staatsen

Sonja Heebing februari 2015

Verantwoording

In deze publicatie zijn voorbeelden van les- of toetsmateriaal opgenomen van de volgende leergangen en de bijbehorende websites:

voor Duits: Na klar!, Malmberg

Neue Kontakte , Noordhoff Uitgevers Salzgitter heute, ThiemeMeulenhoff TrabiTour , Noordhoff Uitgevers voor Engels: All right!, Malmberg Go for it!, ThiemeMeulenhoff New Interface, ThiemeMeulenhoff Notting Hill Gate , Malmberg Realtime , Malmberg Stepping Stones , Noordhoff Uitgevers Worldwide , Malmberg

voor Frans: Carte Orange , ThiemeMeulenhoff Carte Orange Edition Navigo , ThiemeMeulenhoff D’accord, Malmberg Franconville , ThiemeMeulenhoff Grandes Lignes , Noordhoff Uitgevers Pourquoi pas! , Intertaal Voix et images de France , Didier

voor Spaans: ¡Apúntate! , Intertaal Así me gusta, Enclave ELE Aula joven, Intertaal Caminos nieuw, Intertaal Club Prisma, Edinumen

Gente joven, Intertaal Paso Adelante, Noordhoff Uitgevers

De auteurs hebben de voorbeelden gekozen op grond van hun illustratieve waarde bij de tekst. Ze hebben hierbij geen poging gedaan een representatief beeld van het huidige marktaanbod van leergangen voor de onderbouw te ge ven. Waar mogelijk is gebruikgemaakt van de herziene edities van bestaande leergangen. Overigens houdt het opnemen van voorbeelden geen waardeoor deel in over de leergang van herkomst. Daarnaast is gebruikgemaakt van voorbeelden uit: Bara et al. (2011), Bennett (1993), Berkemeier (2012), Blache & Hämmerling (2011), Blondel et al. (1998), Breek (2007), Cambridge University Press (2012), Candlin (1981), Cito (1994), Dreke & Lind (2011), Ebbens et al. (1996), Everink (2007), Fasoglio & Canton (2009), Gasser (2011), Green (1987), Honnor & Pillette (1996), Jeffroy & Unter (2013), De Koning et al. (2007), Mackey, Gass & McDonough (2000), Maley & Duff (1978), Meijer et al. (1992), Miquel (2003), Mulder (1996), Nation (2013), Nederlandse Taalunie (2008), Neuner et al. (1981), Nolasco & Arthur (1987), Pattison (1987), Rost & Wilson (2013), Sykes & Reinhardt (2013), Van Thienen (2004), Van Toorenburg et al. (1992), Ur (2012b), Westhoff (2008) en Wijgh (1990). Het artikel ‘Prüfungsflug endet im Acker’ is van Kessler en komt uit de Pas sauer Neue Presse van 24 februari 2014. Het gedicht ‘Love is …’ is opgenomen in: Strictly Private: An Anthology of Poetry van McCough (1996). Het gedicht ‘The Homework Machine’ is afkomstig uit Silverstein, A Light in the Attic (2011) . Er zijn een paar plaatjes opgenomen uit Astérix chez les Belges van Goscinny & Uderzo (1979). Er is een grafiek opgenomen uit de Nieuwsbrief vvto van november 2013 van het Europees Platform. Daarnaast is gebruikgemaakt van materiaal van de volgende websites: ■■ www.actfl.org ■■ www.babel-web.eu

■■ www.ciep.fr ■■ www.ecml.at ■■ http://edl.ecml.at ■■ www.erk.nl ■■ www.erknederlands.org ■■ www.examenblad.nl ■■ www.franszelfsprekend.nl

■■ iundervisning.dk/Tysk/Hjemmesider/Juma.de/v.php@fl=2006_2fj1_06_2fselbst.htm ■■ http://lexiquefle.free.fr ■■ www.peppels.net ■■ www.slideshare.net/slanguages/slanguages2008-vitaal ■■ http://stichtingterbevorderingvandeduitsetaalinnederland.qsite.com ■■ http://taalunieversum.org ■■ www.terreencolere.nl Alle websites zijn in januari 2015 ter controle geraadpleegd.

Inhoudsopgave

1

Inleiding en achtergronden

17

1.1 Doel en leeswijzer

17 19 22 22 23 26 28 30 30 31 36 37 41 45 45 48 49 51 58 59 59 61 64 70 73 41

1.2 Communicatief onderwijs in de moderne vreemde talen

1.3 Onderwijs in de onderbouw 1.3.1 Algemene kenmerken

1.3.2 Engels in het basisonderwijs

1.3.3 Uitgangspunten van drie generaties kerndoelen 1.4 Kenmerken van communicatief vreemdetalenonderwijs

1.5 Leerplanaspecten

1.5.1 Een op taken gebaseerd leerplan

1.5.2 Fasenmodel voor communicatief vreemdetalenonderwijs

1.6 Toetsing in de onderbouw 1.7 Bibliografische aantekeningen

2

Leesvaardigheid

2.1 Inleiding

2.2 Leerstof voor leesvaardigheid

2.2.1 Kerndoelen en ERK-streefniveaus 2.2.2 Deelvaardigheden en tekstmateriaal

2.2.3 Leesstrategieën

2.2.4 Activiteiten in een leesvaardigheidsprogramma

2.2.5 Extensief lezen

2.3 Opbouw van een leesvaardigheidsprogramma 2.3.1 Opbouw van taken en strategieën 2.3.2 Opbouw van een extensief leesprogramma

2.4 Minimale en maximale invulling van een leesvaardigheidsprogramma

2.5 Aanpak

2.6 Bibliografische aantekeningen

3

Luister- en kijkvaardigheid

75

3.1 Inleiding

75 77 77 80 81 91 93 93 95 99 99

3.2 Leerstof voor luister- en kijkvaardigheid 3.2.1 Kerndoelen en ERK-streefniveaus 3.2.2 Deelvaardigheden en tekstsoorten

3.2.3 Luister- en kijktaken 3.2.4 Luister- en kijkstrategieën 3.2.5 Extensief luisteren en kijken

3.3 Opbouw van een luister- en kijkvaardigheidsprogramma 3.4 Minimale en maximale invulling van een luister- en kijkvaardigheids programma

3.5 Aanpak en voorbeeldoefeningen

3.5.1 Activiteiten voorafgaand aan het luisteren/kijken 3.5.2 Activiteiten tijdens het luisteren/kijken 3.5.3 Activiteiten na het luisteren/kijken

102 108 109 111

3.6 De rol van de docent 3.7 Bibliografische aantekeningen

4

Spreek- en gespreksvaardigheid

113

4.1 Inleiding

113 115 115 119 121 122 123 125 127 132 134 141 142 144 146 147 149

4.2 Leerstof voor spreek- en gespreksvaardigheid 4.2.1 Kerndoelen en ERK-streefniveaus

4.2.2 Taalhandelingen

4.2.3 Chunks en negotiation of meaning 4.2.4 Onderwerpen en situaties 4.2.5 De luistercomponent van gespreksvaardigheid 4.2.6 Hulpmiddelen: compenserende productiestrategieën en gespreksregulering 4.3 Opbouw van een spreek- en gespreksvaardigheidsprogramma 4.4 Minimale en maximale invulling van een programma spreek- en gespreksvaardigheid

4.5 Aanpak en voorbeeldoefeningen

4.6 De rol van de docent

4.6.1 Gebruik van de vreemde taal als voertaal in de klas

4.6.2 Uitspraak 4.6.3 Werkvormen 4.6.4 Feedback

4.7 Bibliografische aantekeningen

5

Schrijfvaardigheid

153

5.1 Inleiding

153 155 155 158 158 165 172 178 179 183 185 188 188 189 198 199 208 208 185

5.2 Leerstof voor schrijfvaardigheid

5.2.1 Kerndoelen en ERK-streefniveaus

5.2.2 Taalhandelingen

5.2.3 Tekstsoorten en hulpmiddelen bij het schrijven 5.3 Opbouw van een schrijfvaardigheidsprogramma 5.4 Minimale en maximale invulling van een programma schrijfvaardigheid

5.5 Aanpak en voorbeeldoefeningen 5.6 De rol van de docent 5.7 Bibliografische aantekeningen

6

Vocabulaire en grammatica

6.1 Inleiding 6.2 Vocabulaire

6.2.1 Inleiding

6.2.2 Leerstof vocabulaire

6.2.3 Volgorde waarin vocabulaire aangeboden wordt

6.2.4 Aanpak en voorbeeldoefeningen

6.3 Grammatica

6.3.1 Inleiding

6.3.2 Leerstof grammatica 210 6.3.3 Volgorde waarin grammaticale structuren aangeboden worden 214 6.3.4 Aanpak en voorbeeldoefeningen 215 6.4 Bibliografische aantekeningen 220

7

Taal en cultuur

223

7.1 Inleiding 7.2 Leerstof

223 225 225 231 241 244

7.2.1 Kerndoelen, ERK en leerdoelen 7.2.2 Keuzecriteria en onderwerpen

7.2.3 Concrete onderwerpen in leergangen en aandachtspunten

7.3 Opbouw van een programma

7.4 Aanpak en voorbeeldoefeningen

245 245 248 250 252 253 256

7.4.1 Autonome aanpak 7.4.2 Geïntegreerde aanpak 7.4.3 Authentiek materiaal 7.4.4 De rol van de docent

7.5 Minimale en maximale invulling van het programma

7.6 Bibliografische aantekeningen

8

Europees Referentiekader en taalportfolio

259

8.1 Inleiding

259 260 260 262 263 264 271 272 273 275 276 279 279 280 286 288 289 290

8.2 Het Europees Referentiekader 8.2.1 Ontstaansgeschiedenis 8.2.2 Actiegerichte benadering

8.2.3 Competentie 8.2.4 Systematiek

8.2.5 Referentieniveaus per taal

8.2.6 Pragmatische, linguïstische en socioculturele aspecten van taalgebruik

8.2.7 Het ERK als ijshoorn 8.2.8 Ontwikkelingen in Nederland 8.2.9 Positieve en kritische geluiden

8.3 Het Europees Taalportfolio 8.3.1 Ontstaansgeschiedenis 8.3.2 Hoe werkt het? 8.3.3 Leerzame activiteiten

8.3.4 Ervaringen met het taalportfolio en toekomstige ontwikkelingen

8.4 Afsluitende opmerkingen 8.5 Bibliografische aantekeningen

9

Evaluatie en beoordeling

293

9.1 Inleiding 9.2 Toetstheorie

293 296 296 298 300

9.2.1 Vormen van evaluatie

9.2.2 Enkele basisprincipes van toetsing 9.2.3 Instructies bij toetsopdrachten

9.3 Formatieve evaluatie

301 301 307 309 311 315 316 319 322 324 325 328 330 332 334 336

9.3.1 Inzicht in het eigen leerproces

9.3.2 Leesvaardigheid

9.3.3 Luister- en kijkvaardigheid 9.3.4 Spreek- en gespreksvaardigheid 9.3.5 Schrijfvaardigheid 9.3.6 Vocabulaire en grammatica

9.3.7 Taal en cultuur

9.3.8 Continue (zelf )evaluatie

9.4 Summatieve evaluatie 9.4.1 Leesvaardigheid

9.4.2 Luister- en kijkvaardigheid 9.4.3 Spreek- en gespreksvaardigheid

9.4.4 Taaldorp

9.4.5 Schrijfvaardigheid

9.5 Bibliografische aantekeningen

10

Leren leren

339

10.1 Inleiding

339 341 345 349 354 358 363

10.2 Begripsomschrijving

10.3 Actief en zelfstandig leren in de onderbouw 10.4 Suggesties voor actief en zelfstandig leren

10.5 Checklist

10.6 Taakgericht leren

10.7 Bibliografische aantekeningen

Bijlage : Kerndoelen Engels onderbouw voortgezet onderwijs

367

Literatuur

369

Register

392

1 Inleiding en achtergronden

hoofdstuk 1

Inleiding en achtergronden

1.1

Doel en leeswijzer

In dit boek willen we laten zien hoe communicatief vreemdetalenonderwijs in de praktijk werkt in de onderbouw van het voortgezet onderwijs. Docenten en studenten kunnen dit boek gebruiken bij het maken van een opzet en plan ning voor het vreemdetalenonderwijs voor de eerste jaren van het voortgezet onderwijs. Het kan ook worden gebruikt om doorlopende leerlijnen uit te zetten, (vakgroepoverstijgende) afspraken te maken over het curriculum of beschikbare leerpakketten met elkaar te vergelijken. Daarnaast kan het de lezer helpen bij het zoeken naar extra lesmateriaal of ideeën voor het aan passen van de leergang die op school wordt gebruikt. We geven bovendien concrete aanwijzingen en tips voor programmaonderdelen en voorbeelden van oefeningen in de verschillende moderne vreemde talen. Aanwijzingen en voorbeeldmateriaal zijn zo gekozen dat ze niet alleen duidelijk en bruik baar zijn voor de taal in kwestie, maar ook illustratief voor de andere talen. Waar dat relevant is, verwijzen we naar achtergrondliteratuur. In dit eerste hoofdstuk gaan we in op enkele algemene zaken met betrekking tot de onderbouw, het communicatieve vreemdetalenonderwijs, leerplanaspecten en toetsing. In de hoofdstukken 2 tot en met 5 staat steeds een van de vier taalvaardighe den centraal: we bespreken achtereenvolgens lezen, luisteren/kijken, spreken/ gesprekken voeren en schrijven. Deze vier hoofdstukken bestaan telkens uit dezelfde onderdelen. Na een inleiding volgt een bespreking van de kerndoelen, de streefniveaus die opgesteld zijn voor het eind van de onderbouw, en van de leeractiviteiten die passen binnen communicatief vreemdetalenonderwijs. Daarna beschrijven we hoe de verschillende leerstofelementen geselecteerd en opgebouwd kunnen worden. In deze hoofdstukken staat een concrete aanpak centraal, waarbij we telkens een aantal praktische voorbeelden geven voor de verschillende moderne vreemde talen.

hoofdstuk 2 hoofdstuk 2 hoofdstuk 2 hoofdstuk 2 hoofdstuk 2 hoofdstuk 2 hoofdstuk 2

17

1  Inleiding en achtergronden

Op het vreemdetalenonderwijs in de onderbouw zijn kerndoelen – om pre cies te zijn kerndoelen van de derde generatie (Ministerie van OCW, 2006b, zie bijlage achter in dit boek) – van toepassing. Dit zijn door het Ministerie van Onderwijs opgestelde doelstellingen die tijdens de eerste leerjaren van het voortgezet onderwijs moeten worden nagestreefd. Een precies eindniveau (bij voorbeeld A2 van het Europees Referentiekader) geven de kerndoelen echter niet. De kerndoelen zijn in algemene termen geformuleerd. Scholen moeten de globale kerndoelen zelf concretiseren. Bij de interpretatie van de kerndoelen is ruimte om rekening te houden met de mogelijkheden van specifieke groepen leerlingen, het schooltype, de beschikbare tijd en de wensen van de talensecties. Omdat de kerndoelen op verschillende manieren invulling kunnen krijgen, be schrijven we in dit boek per onderdeel de mogelijkheden om ze minimaal tot maximaal in te vullen. De keuze om de vier taalvaardigheden in aparte hoofdstukken te bespreken wekt misschien de indruk dat het leren van een taal bestaat uit het afzonderlijk leren van de vaardigheden lezen, luisteren/kijken, spreken/gesprekken voeren en schrijven. Dit zou een onterechte voorstelling van zaken zijn. Een vreemde taal leren is geen kwestie van het verzamelen of opstapelen van een aantal vaar digheden. Binnen een communicatieve aanpak van vreemdetalenonderwijs is het van belang om de vaardigheden geïntegreerd (in onderlinge samenhang) aan te bieden. Na de bespreking van de vier taalvaardigheden laten we in hoofdstuk 6 zien hoe de onderdelen vocabulaire en grammatica een plaats kunnen krijgen in het on derwijs in de moderne vreemde talen. In hoofdstuk 7 staan taal en cultuur centraal. Het leren van een vreemde taal is niet los te zien van het verwerven van kennis van de cultuur van het gebied waar de vreemde taal gesproken wordt. Dit geldt in het bijzonder voor talenon derwijs binnen een communicatieve aanpak, waar benadrukt wordt dat com municatie in de vreemde taal ook steeds een interactie met een andere cultuur (of andere culturen) inhoudt. In de tweede generatie kerndoelen (1997) waren voor het onderdeel ‘Taal en cultuur’ nog vier aparte doelen opgenomen die zinvol zijn voor het vreemde talenonderwijs. In de derde en meest recente generatie kerndoelen (2006) zijn deze vier kerndoelen samengevoegd tot één kerndoel. Hoofdstuk 8 heeft als thema’s het Europees Referentiekader, de Nederlandse benaming voor het Common European Framework of Reference for Languages (2001), en het (Europees) taalportfolio, een praktisch instrument dat op het Re ferentiekader is gebaseerd. Het ERK, zoals het Europees Referentiekader vaak kortweg wordt aangeduid, is de laatste jaren uitgegroeid tot een belangrijk in-

18

1.2  Communicatief onderwijs in de moderne vreemde talen

strument in het vreemdetalenonderwijs, binnen een Nederlandse, Europese en internationale context. In hoofdstuk 9 gaan we in op toetsing van de vier taalvaardigheden en van vo cabulaire en grammatica. Hoofdstuk 10 gaat over de implicaties die ‘leren leren’ met zich meebrengt voor de didactiek van het vreemdetalenonderwijs in de onderbouw. Leren leren moet leiden tot een grotere zelfstandigheid van leerlingen, zodat ze de boven bouw succesvol kunnen doorlopen. In de tweede generatie kerndoelen (1997) werd aan leren leren ruim aandacht besteed bij elk onderdeel van het program ma. In de derde generatie kerndoelen (2006) vinden we leren leren enkel terug in de kerndoelen 12-14, waar het leren gebruiken van strategieën en het ver werven van opzoekvaardigheden door de leerling worden genoemd. We kun nen stellen dat leren leren inmiddels een duidelijk stempel heeft gedrukt op het onderwijs in de onderbouw. Het blijft niettemin een belangrijk aandachtspunt voor de praktijk. In dit hoofdstuk gaan we in op algemene leerstrategieën, in zichten over hoe we leren, de autonomie van de leerling, taakgericht leren en gebruik van nieuwe technologieën. We sluiten elk hoofdstuk af met een aantal bibliografische aantekeningen die de lezer wijzen op lesmateriaal, achtergrondinformatie en onderzoek. Daarnaast is er op de website bij dit boek aanvullend materiaal te vinden. Aan het einde van het boek is een uitgebreide bibliografie opgenomen. Het trefwoordenregister maakt het zoeken op onderwerp gemakkelijker. Bij dit boek hoort een website: www.coutinho.nl/mvtonderbouw en hierop zijn allerlei handige documenten te vinden, zoals de kerndoelen EIBO en de kerndoelen (mvt) voor het voortgezet onderwijs. In de jaren zestig heeft er een verschuiving plaatsgevonden in het Nederlandse onderwijs in de moderne vreemde talen. Tot 1968 gold als eindpunt het kun nen vertalen van een tekst vanuit de vreemde taal in het Nederlands en, bij sommige schooltypen, het kunnen schrijven van een brief in de vreemde taal. Het onderwijs was in die tijd vooral gericht op het bijbrengen van kennis van het taalsysteem, in het bijzonder kennis van grammaticale structuren en voca bulaire. Er was veel aandacht voor geschreven, formele taal en nauwelijks voor mondelinge productie en (informele) communicatie. Deze vorm van onderwijs is bekend geworden als de grammatica-vertaalmethode . Communicatief onderwijs in de moderne vreemde talen

hoofdstuk 1

Inleiding en achtergronden

hoofdstuk 2 hoofdstuk 2 hoofdstuk 2 hoofdstuk 2 hoofdstuk 2 hoofdstuk 2 hoofdstuk 2

1.2

19