Harrie Kiekebosch m.m.v. Willem Zeijl - Journalistiek van nu

u i t g e v e r ij c ou t i n ho c Journalistiekvannu maatschappijgericht enmultimediaal Harrie Kiekeboschm.m.v.Willem Zeijl

Journalistiekvannu Maatschappijgericht enmultimediaal

HarrieKiekebosch m.m.v.WillemZeijl

c u i t g e v e r ij

c ou t i n ho

bussum2013

Website Bij dit boek hoort een websitemet aanvullendmateriaal. Dit materiaal is te vindenvia www.coutinho.nl .

©2013UitgeverijCoutinhobv Alle rechtenvoorbehouden.

Behoudens de in of krachtens deAuteurswet van 1912 gestelde uitzonderingenmag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbe stand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mecha nisch, door fotokopieën, opnamen, ofopenigeanderemanier, zondervoorafgaande schrif telijke toestemmingvandeuitgever. Voorzoverhetmakenvan reprografischeverveelvoudigingenuitdezeuitgave is toegestaan op grond van artikel 16hAuteurswet 1912 dientmende daarvoorwettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp, www.reprorecht.nl). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave inbloem lezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16Auteurswet 1912) kanmen zich wenden tot StichtingPRO (StichtingPublicatie- enReproductierechtenOrganisatie, Post bus 3060, 2130KB Hoofddorp,www.stichting-pro.nl).

UitgeverijCoutinho Postbus 333 1400AH Bussum info@coutinho.nl www.coutinho.nl

Omslag: BuroGom,Arnhem

Noot vandeuitgever Wijhebbenallemoeitegedaanom rechthebbendenvancopyright teachterhalen.Personen of instanties die aanspraakmakenopbepaalde rechten,wordt vriendelijkverzocht contact op tenemenmet deuitgever.

ISBN 9789046903759 NUR 813

Voorwoord

Journalistenwordenwel de waakhond van de democratie genoemd: zij con trolerenmachtsuitoefening enmakenbesluitvorming transparant.Maarhou den journalistenzichdaar inhundagelijksewerkzaamhedeneigenlijkwelmee bezig?Of zijn zenietmeerdanhandelaars innieuws? Civic journalism (ookwel public journalism genoemd) is eenmanier van jour nalistiek bedrijvenwaarbij je op zoek gaat naar waar het de burger echt om gaat. Een dergelijkemaatschappijgerichte journalistiek is doormij toegepast innieuwsbedrijfSallandCentraalmet eenvormvan lokale journalistiekwaar bij alle partijen in demaatschappij een podium krijgen. We verwerken bin nenkomend nieuws en zijn voortdurend op zoek naar maatschappijgerichte duiding. Hierdoor krijgen burgers een stem, wat al leidde tot de aanleg van kunstgrasvelden en verlichting langs een gevaarlijk fietspad. Politici en be stuurderswilden er niet aan,maar via SallandCentraal dwongenburgers an der beleid af. IkdankStevenEmmens, die inmijn eerdereboek Nieuws voorRTV de radio paragraaf schreef, die indit boekweer isopgenomen. IkdankookNicoDrok, die civic journalism inmijn leven bracht. En ik ben blij metMarkDeuze en zijn journalistieke aanzien, omdat ik nu iemand heb vanwie ik kan zeggen: ‘Maarhij denkt er ook zoover!’

Aankomende engesettelde journalisten: durf anders tedenken!

HarrieKiekebosch, juli 2013

Inhoud

13

Inleiding

Deel I Waarom journalistworden?

17 17 18 20 21 23 25 25 25 26 29 29 31 34 37 37 38 38 39 44 46

1 Vanverhalenvertellen tot socialmedia

1.1 Het begin: verhalenvertellen

1.2 Herodotus

1.3 Socrates enPlato 1.4 Opwegnaar eenkrant

1.5 Hoenuverder?

2 Redenenom journalist te zijn

2.1 Informatieoverbrengen

2.2 Geldverdienen

2.3 Waakhondvandedemocratie

3 Verschillendevormenvan journalistiek

3.1 Traditioneel zakelijk contra commercieel populair

3.2 Civic journalism

3.3 Alles samen:maatschappijgerichte journalistiek

4 Nieuwsmaken, zendenenontvangen

4.1 De contentmakers 4.2 De contentzenders

4.2.1 Gedruktemedia 4.2.2 Radio en televisie 4.2.3 Socialmedia

4.3 De contentontvangers

Deel II Werk inuitvoering

55 55 59 60 62 64 66 67 68 75 75 78 83 83 84 86 86 87 87 94 97 97 99

5 Nieuws vinden, selecterenenduiden

5.1 Nieuws vinden 5.2 Nieuws selecteren

5.2.1 24/7nieuws

5.3 Nieuwsduiden

5.3.1 Het nieuwsdirect duiden 5.3.2 Het nieuwsduidenperweek 5.3.3 Het nieuwsduidenpermaand

5.4 Eenplatformkiezen

6 Bureauredactie

6.1 Langs vaste lijnen

6.2 Debureauredactie als spil vanhet nieuwsbedrijf 6.3 Dekennis envaardighedenvandebureauredacteur

6.3.1 Algemeneontwikkeling

6.3.2 Nieuws zien

6.3.3 Multimediaalwerken

6.3.4 Sociale en contactuele vaardigheden

6.4 Hulpmiddelenvandebureauredacteur

6.4.1 Primairebronnen 6.4.2 Secundairebronnen

7 Selecterenvannieuws

7.1 Selectiecriteria

7.2 Research, een continuproces 7.3 Het researchinterview

100 102 104 105 105 107 107 108 109 109 111 112 114

7.4 Brainstormen 7.5 Het creatieveproces

7.5.1 Hoekun je creatief zijn in jewaarneming? 7.5.2 Hoe schakel je je verbeeldingskracht in? 7.5.3 Loskomenvan jedenkpatronen 7.5.4 Hoekan ikmijn associatief vermogenversterken? 7.5.5 Hoemoet ikmijnoordeel uitstellen?

7.5.6 Debesluitvorming

7.6 Een strakkeorganisatie

7.7 Adresboek

7.8 Check endubbelcheck 7.9 Geennieuws is geennieuws

115 115 116 117 117 118 120 123 134 134 139 140 142 142 144 145 146 146 148 149 150 151 152 157 157 159 160 164 165 169 170 173 173 178 179

8 Tekstschrijven

8.1 Dedoelgroepbereiken

8.1.1 Wiewil ikbereiken? 8.1.2 Watwil ikmeedelen?

8.1.3 Watwil ik als eerste vertellen? 8.1.4 Hoe ga ikdat formuleren?

8.2 Berichten schrijven 8.3 Regels en afspraken

8.4 Herlees!

8.5 Bericht als basis voorde rest

9 Vanonderwerpnaar invalshoek

9.1 Maak er een zinvan

9.2 Vanbureaunaar verslaggever

9.2.1 Wie,wat,waar,wanneer,waarom enhoe?

9.3 Sheetsmakenvoordeoverdracht 9.3.1 Het nieuwsinterview 9.3.2 Het achtergrondinterview 9.3.3 Het live-interview

9.3.4 Verslagvanplotselingontstaannieuws enverslag vandiscussiebijeenkomst

9.3.5 Integratednewsrooms 9.3.6 ‘Infotainment’ en talkshows

9.4 De locatie 9.5 Sheets

10 Devormgeving

10.1 Het belangvan creativiteit 10.2 Dekrant: een aangenameblik

10.3 Radio: alle zintuigen

10.4 Tv:met beeld

10.4.1 Voorbereiding

10.5 Internetbeeld en -geluid 10.6 Straatpraat als vorm

11 Verslaggeving

11.1 Het interview: eendefinitie

11.2 Soorten interviews

11.3 Genres

11.4 Aanpak 11.5 Houding 11.6 Uitvoering

181 183 185 186 189 191 191 194 196 197 200 203 205 206 210 212 212 215 215 217 217 219 220 220

11.7 Soortenvragen 11.8 Snel kiezen

12 Nieuwsbereiktdeconsument

12.1 Opbouwperproduct 12.2 Opbouwvan eenwebsite 12.3 Opbouwvan eenkrant 12.4 Opbouwvan eenuitzending

12.5 Draaiboek 12.6 Headlines 12.7 Tekstbladen

12.8 Andere rtv-teksten 12.9 Typisch televisie

12.10 Presentatie

12.10.1Voorbereiding

13 Achtergrondjournalistiek

13.1 Verbredend enverdiependkijken 13.1.1 Verleden, heden en toekomst

13.1.2 Analogie zoeken 13.1.3 Historiseren 13.1.4 Individualiseren 13.1.5 Generaliseren

Deel III  Journalistieke randvoorwaarden,wet- en regelgeving

225 225 228 229 232 233

14 Wet- en regelgeving

14.1 Wet openbaarheidvanbestuur (Wob) 14.2 DeCode vanBordeaux 14.3 DeRaadvoorde Journalistiek 14.4 Wiebewaakt dewaakhond? 14.5 Het verschoningsrecht

235

15 Ethische journalistiek

15.1 Ethischhandelen 15.2 Hoor enwederhoor 15.3 Check endubbelcheck

236 238 240 241 243

15.4 Subjectiviteit en afhankelijkheid

15.5 Embargo

247

Besluit: journalistiekencommercie

251

Literatuur

255

Register

261

Overdeauteurs

Inleiding

Nieuws is pas nieuws als een journalist ermee aandehaal gaat.Nieuwswaar meeniemand iets doet, is geennieuws. Zoals Loesje al zei: ‘Stel er is oorlog en niemandgaat ernaartoe!’ In 2005 schreef ikmijn eerste boek over journalistiek: Nieuws voor RTV . Er was destijds namelijknog geen goedboekopdemarkt over nieuwsmaken in dewereldvan radio en tv, eenvormvan journalistiekdie aanzienlijkverschilt vandekrantenjournalistiek.De splitsingvanbureauredactioneelwerkenver slaggeverswerk is in de rtv-wereld bijvoorbeeld heel gebruikelijk, maar komt indekrantenjournalistiekweinigvoor.Ookdeopbouwvaneenuitzending,de regievoering ende presentatie zijnonderdeel vanhet verslaggeverswerk voor rtv, en de actieve betrokkenheid van de journalist bij het eindproduct is bij deze vormvan journalistiekgroter. Journalistiek van nu is een pleidooi voor maatschappijgerichte journalistiek, waarbij de journalist uit de onderlinge wedstrijd van bestuurders en politici stapt enop zoekgaat naar thema’swaaropdemaatschappij zit tewachten ‒de ene keermet traditioneel zakelijke informatie, een andere keer commercieel en lichtvoetig. Journalistiek vannu vertelt hoe jeop zoekgaat naarde agendavandebur ger,maarookhoe jedeburger laat participeren inhet nieuws, hoe jegebruik maakt vandemaatschappij als kennisveld. Eenbelangrijkdoel is deburger te latenmerkendathet zinheeft alshij zichbemoeitmetdemaatschappijwaarin hij leeft. Journalistiekvannu gaatuitgebreid inophoe jehetnieuws snelmoetbren gen, hoe je daarbij de verschillende podia – van social media tot tijdschrift of documentaire – inzet enwat er gedurende de dag, deweek en eenmaand met het nieuws gebeurt. Net als in Nieuws voor RTV gaat het nu ook over de wegvanhet nieuws vanbron tot publicatie via eenvast stappenplan.Waarom wordt iets nieuws? Hoe pikt een journalist dat op en hoe verwerkt hij het? Welkekeuzesmaakt hij enwaarom?Hoemaakt hij het nieuws geschikt en in teressant voordeontvanger: demanof vrouwdiehet nieuws tot zichneemt? Ditboek isbedoeldvoormensendie journalistwillenzijn indehuidigemaat schappijmet haar snel veranderendedigitalemogelijkheden.Dat kunnen stu-

13

Journalistiekvannu

denten aande scholenvoor journalistiek zijn,maar ookkranten- en rtv-jour nalistendiemultimediaalwillen (ofmoeten) lerendenken.Daarnaastkunnen de vele vrijwilligers van de ongeveer driehonderd lokale rtv-omroepen en de grote groep beheerders van lokale nieuwssites baat hebben bij de informatie indit boek. Tot slot: ik ga ervan uit dat objectiviteit in de journalistiek niet bestaat, want een journalist neemt zichzelf altijdmee.Hij bepaalt het onderwerp, de invals hoek, de geïnterviewde ende vragen. Zo is het ookmet schrijvers vanboeken over journalistiek. In dit boek bekijk ik de wereld van nieuws en informatie doormijn ogen.Mijn visie is gebaseerd opdrie decennia praktijkervaring en vijftien jaar docentschap in de journalistiek, maar ook in al die ervaringstijd had ikmijn eigenbril op.

14

Deel I Waarom journalistworden?

DeGrieksehistoricusHerodotuswasdeeerstedie zelf oppadgingom tecontrolerenof deverhalendiehij tehorenkreegeigenlijkwel klop ten.Hij reisdenaardegebiedenwaardePerzischeoorlogenwoedden, haaldedaarhetnieuwsbij debronen tekendehetop.Deze journalis tiekewerkwijzewasnieuw in zijn tijd. Inhet eerstedeel vanditboek behandelenwehetontstaanvande journalistiek, deverschillende soorten journalistiekdiewe tegenwoordigonderscheidenendemanier waarophetnieuws vanaf debronbij deconsument komt.Daarbij is maatschappijgerichtwerkenessentieel.

1

Vanverhalenvertellen tot socialmedia

Is informatie overbrengende belangrijkste taak vande journalist? Is de jour nalist de hoeder van de democratie? Of schrijft hij vooral stukjes omdat hij daarmeezijnbroodverdient? Indithoofdstukgaanweopzoeknaarhetbegin van de journalistiek en bekijkenwe de ontwikkelingen die hebben geleid tot het ontstaanvandehuidige journalistiek.

1.1

Hetbegin: verhalenvertellen

Waar enwanneer is journalistiek begonnen? Als we ervan uitgaan dat jour nalistiek informatieoverdracht is, dan is zij van alle tijden.Mensen dragen al millennia informatie aan elkaar over enookdierendoendat nog steeds ‒met geluid, geur, gedrag, enzovoort. Wij mensen zijn op enigmoment een taal van tekens gaan ontwikkelen. In Vallon-Pont d’Arc in Zuid-Frankrijk zijn tekeningen gevonden van zo’n dertigduizend jaar oud: een boodschap achtergelaten op een rotswand. In de loop van de geschiedenis werden de tekeningen lettertekens. Enhoewel deze lettertekens in Rusland anders zijn dan inChina of Nederland, vervullen ze hetzelfdedoel. Wat demaker van de boodschap inVallon-Pont d’Arcmet tekeningen heeft gedaan enwatwij tegenwoordigmet letters doen, verschilt niet zoveel van el kaar. Inbeide gevallenwordt eenverhaal verteld. Enverhalen zijn eenhandig middel om informatieover tedragen. In de middeleeuwen werden verhalen verteld door troubadours . Deze rondreizende entertainers vertelden spannende verhalen waarvan niemand wist of ze waar waren. De troubadours wildenmensen naar hun zeepkist op demarkt trekken, dus waarschijnlijk namen ze het met de waarheid niet zo nauw enwerdenhunverhalen tijdens de reis vandorpnaar dorp almaar ster ker, verlevendigdmetwat de troubadour onderweghadmeegemaakt. Omhun verhaal vlot te kunnen vertellen, zetten troubadours hun teksten op rijm.Dankonden zehun verhaalmeteenbeter onthouden.Maar om tekst te laten rijmen, moesten zij soms concessies doen aan de inhoud. Van een

17

Deel I  Waarom journalistworden?

beetjeopleukenwarende troubadoursdusniet vies.Zemoestenweluitkijken: je konbeter de graaf vanhet vorigedorpopdehaknemendandehertog van het dorp waar je op dat moment was, anders kon het weleens slecht met je aflopen. Hetzelfde gold voor de boodschappers van legerleiders in tijden van oor log: zij kondenmaar betermet goed nieuws komen. Uit die tijden stamt na melijk de uitdrukking ‘de boodschapper onthoofden’: letterlijk het lot van de boodschapperdiemet slecht nieuws vanhet front kwam. Verhalen opleuken ommeer aandacht te krijgen is van alle tijden. Toen prins JohanFrisonaeen skiongevalop17 februari2012 incomaraakte, bracht zelfs de chique krant NRCHandelsblad een verhaal vanuit het ziekenhuis, dat kant nochwal raakte: de zucht naar opleukenhadhet gewonnenvan serieuze waarheidsvinding. Ook de boodschapper onthoofden gebeurt nog elke dag ‒ althans: in figuurlijke zin. Denkmaar aan JulianAssange, diemetWikiLeaks duidelijkmaakte hoe politici endiplomaten achter de schermen van alles be konkelen. Herodotus (ca. 485-425 v.Chr.) was een Grieks historicus die gezien wordt als de grondlegger van de geschiedschrijving. Hij wordt daarom ook wel de grondlegger van de journalistiek genoemd. Als je het terrein van Columbia University inNewYork op loopt, zie je zijnnaam in grote letters op de gevel staan, naast die vanPlato enSocrates en vlakbij de ingang vande JosephPu litzerzaal,waar jaarlijksdebeste journalist terwereldgelauwerdwordt. Herodotus staat bekend om zijnuitspraak ‘Wie is het diemij dit zegt?’ waar mee hij zich afvroeg hoe betrouwbaar de bron van een verhaal was. In zijn tijdwoedde er een oorlog tussende inwoners van grofweg het Turkije enhet Griekenland van nu. Herodotus wildemeer dan de oorlog omschrijven van uitmilitair oogpunt: hij zocht de oorzaak van de oorlog, ging feiten checken inhet gebied zelf en luisterde naar de verhalen van ooggetuigen. Dat leverde verklarende teksten op, met als conclusie dat zijnGriekenland onrechtmatig aangevallenwasdoorde ‘barbaren’.OmdatHerodotus zelf eenGriek is, kun je hemzijneigenhoofdvraagvoorleggen: ‘Wie ishetdiemijdit zegt?’Bovendien gebruikteHerodotusvoorzijnverklaringenorakelsenbeeldendiehem inzijn dromenwaren verschenen. Tochwordt hij gezien als de eerste historicus die opeenmoderne, zoobjectiefmogelijkemanierprobeerdeuit tevindenwat er aan de handwas: zelf waarnemen, ooggetuigen zoeken, feiten checken en op basis daarvan je verhaalmaken. Enhet adagium ‘Wie is het diemij dit zegt?’ isnogvandagelijks belang. Herodotus

1.2

18