Erik Bolhuis en Aike van der Hoeff (red.) - OnderWijs met ICT

OnderWijsmet ICT Lerenen lesgevenmet technologie

ErikBolhuis enAike vanderHoeff (red.)

Michel vanAst ManonBonefaas JeroenBottema

BobHofman PaulineMaas

JustinePardoen RemcoPijpers JanCeesRutgers FrankThuss

bussum2013

Webondersteuning Op www.coutinho.nl/onderwijsmetict zijnde links uit dit boek en enkelebijlagen te vinden.

©2013UitgeverijCoutinhobv Alle rechtenvoorbehouden.

Behoudens de inof krachtens deAuteurswet van1912gesteldeuitzonderingen magniets uit dezeuitgavewordenverveelvoudigd, opgeslagen in eengeautoma tiseerdgegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vormof op enigewijze, hetzij elektronisch,mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemmingvandeuitgever. Voor zover hetmakenvan reprografische verveelvoudigingenuit dezeuitgave is toegestaanopgrondvan artikel 16hAuteurswet 1912dientmendedaarvoor wettelijkverschuldigde vergoedingen te voldoen aanStichtingReprorecht (Post bus 3051, 2130KBHoofddorp,www.reprorecht.nl).Voor het overnemenvan (een) gedeelte(n) uit dezeuitgave inbloemlezingen, readers en andere compila tiewerken (artikel 16Auteurswet 1912) kanmen zichwenden tot StichtingPRO (StichtingPublicatie- enReproductierechtenOrganisatie, Postbus 3060, 2130KB Hoofddorp,www.stichting-pro.nl).

UitgeverijCoutinho Postbus 333 1400AHBussum info@coutinho.nl www.coutinho.nl

Vormgevingomslag: Bart vandenTooren,Amsterdam Fotoomslag:©HollandseHoogte Vormgevingbinnenwerk enfiguren: i-krek (YolandeVerhoef),Amsterdam Noot vandeuitgever Wij hebben allemoeite gedaanom rechthebbendenvan copyright te achterhalen. Personenof instanties die aanspraakmakenopbepaalde rechten,wordt vriende lijkverzocht contact op tenemenmet deuitgever.

ISBN 9789046903391 NUR 841

Voorwoord

Dit is een boek over de inzet van ICT bij leren, lesgeven en organiseren. Het is geschreven door een groep auteurs. De didactische en organisa torische toepassing van ICT is een breed terrein, dat ook nog dagelijks in beweging is. Het lukt niet om daarover in je eentje goed overzicht te krijgen, laat staan tehouden.Daaromhebbenwe ervoor gekozenomdit boek samenmet eenaantal andereauteurs te schrijven, dieallenverstand van zakenhebben, ieder op zijnof haar terrein. De tocht van het schrijven begon met het zoeken naar de mede auteurs, het reisgezelschap. Samenmet henhebbenweonze eindbestem minguitgezocht endie is nubereikt: het boek is gereed.De tochtwas de moeitewaard! De hoofdstukken in dit boek zijn een bont geheel. Hoewel we gemeen schappelijkgestart zijn engezamenlijke afsprakenhebbengemaakt, is de eigenheidvandeafzonderlijkeauteursduidelijkzichtbaar.Wehebbendit ervaren als eenverrijkingvanhet boek. We danken demede-auteurs dat we samenmet henmochten optrek ken endat zij hunkennis beschikbaarhebbengesteld. Behalvedat ze aan hun eigenhoofdstukhebben gewerkt, hebben ze ook elkaars hoofdstuk kenvan feedbackvoorzien,waarmeezeervoorgezorgdhebbendat iedere auteur boven zichzelf is uitgestegen. Wewillenmetditboekeenbijdrage leverenaanhetopleidenvan leraren. We hebbenons inde eerste plaats gericht opde studenten inde leraren opleiding, omdat van hen verwacht wordt dat ze goedmet ICT kunnen omgaan. Hoewel dat niet altijd een gegeven is, merkenwe dat veel stu denten dat inderdaad kunnen. Hun kennis over vakinhouden en didac tiek is echter nog groeiende, en omdande vertaalslag temakennaar de praktijk is vaaknog lastig.Hoehoud jeeenbalans tusseneengoede inzet van ICT en het leerproces van leerlingen?We hopen dat het boek juist daar eenbijdrage aan levert. Maar wat ons betreft hoeft het niet bij studenten te blijven. Ook zit tende leraren nodigenwe uit kennis te nemen van dit boek en er actief mee aan de slag te gaan. Ons doel is dat alle docenten leren een goede

afweging temaken, zodat de inzet van ICToptimaal tengoedekomt aan het rendement vanhet leren.

ErikBolhuis enAike vanderHoeff juni 2013

Inhoud

1

Introductie

13

ErikBolhuis enAike vanderHoeff

13 14 14 16 18 19 21 22

1.1 Inleiding

1.2 ICT

1.3 Rendement en skills

1.4 TPACK endedrie vertrekpunten 1.5 Dedigitale taxonomie vanBloom 1.6 Kennis, vaardigheden en attitudes

1.7 Stip aandehorizon 1.8 Opbouwvandit boek

2

Interactief onderwijsviahetweb

25

JeroenBottema

25 27 27 28 28 29 31 36 36 39 40 44 45 46 47 48 51

2.1 Inleiding 2.2 Mindmap

2.3 Doelstellingen

2.4 Theoretische verdieping

2.4.1 Web2.0

2.4.2 De eigenschappenvanweb2.0 2.4.3 Implicaties voor het onderwijs

2.5 Doorwerking indepraktijk

2.5.1 Tekstgebruik

2.5.2 Kennismanagement 2.5.3 Het audiovisueleweb2.0

2.5.4 Locatiegebaseerdeweb2.0-toepassingen 2.5.5 Social networking-toepassingen

2.5.6 Media- enbestandsdeling 2.5.7 Samenwerkomgevingen 2.5.8 Toepassingenvoor instructie 2.5.9 Evaluatie en toetsing

52 53

2.6 Stip aandehorizon

2.7 Opdrachten

3

Mediawijsheid

55

RemcoPijpers en JustinePardoen

55 57 57 58 58 59 60 62 64 66 67 69 70 70 71 72 73 76 76 78 86 92 92 69

3.1 Inleiding 3.2 Mindmap

3.3 Doelstellingen

3.4 Theoretische verdieping

3.4.1 Werken aanmediawijsheid

3.4.2 Onderwijs

3.4.3 Mediawijsheid2.0 enburgerschapsonderwijs

3.4.4 Tweemodellen

3.5 Doorwerking indepraktijk

3.6 Stip aandehorizon

3.7 Opdrachten

4

Dedidactiekvanhet digibord

Michel vanAst

4.1 Inleiding 4.2 Mindmap

4.3 Doelstellingen

4.4 Theoretische verdieping 4.4.1 Drie scenario’s 4.4.2 Fasen ingebruik 4.5 Doorwerking indepraktijk

4.5.1 Vanbeginnendnaar gevorderd: scenario’s en fasen gecombineerd

4.5.2 Digiborden en leerconcepten 4.5.3 De cognitievemultimediatheorie

4.6 Stip aandehorizon

4.7 Opdrachten

5

DeELO: rodedraad inhet onderwijs

95

Aike vanderHoeff

95 97 97 98 98 99

5.1 Inleiding 5.2 Mindmap

5.3 Doelstellingen

5.4 Theoretische verdieping

5.4.1 Het ontstaanvandeELO 5.4.2 Dedefinitie van eenELO

101 102 103 104 105 107 107 108 109 110 111 112 113 115 115 115 115 117 118 121 122 125 125

5.4.3 Kwaliteit

5.4.4 Recenteontwikkelingen 5.4.5 Digitaal leermateriaal endeELO

5.4.6 Digitaal leermateriaal ontwikkelen en arrangeren 5.4.7 ELO-gebruik inNederland enVlaanderen

5.5 Doorwerking indepraktijk

5.5.1 Algemeen

5.5.2 Depraktijkvan eendocent

5.5.3 Marzano toegepast

5.5.4 EenELOgebruiken is denken in leeractiviteiten

5.6 Stip aandehorizon

5.7 Opdrachten

6

Leren ‘on thego’:mobiel leren inhet onderwijs

113

FrankThuss

6.1 Inleiding 6.2 Mindmap

6.3 Doelstellingen

6.4 Theoretische verdieping 6.4.1 Wat ismobiel leren?

6.4.2 Waarommobiel leren?

6.4.3 Hardware: smartphones, tablets,wifi, 3G... 6.4.4 Software: there’s an app for that

6.4.5 Apps voor het onderwijs

6.5 Doorwerking indepraktijk

6.5.1 Aande slagmetmobiel leren

6.5.2 Voorbeeldenvan leeractiviteitenmetmobieledevices indeklas

125

6.5.3 Voorbeeldenvan leeractiviteitenmetmobiele devices buitendeklas

126 127 128 128 129

6.5.4 Technische randvoorwaarden

6.5.5 Voorbeeldenvanmobiel lerenuit depraktijk

6.6 Stip aandehorizon

6.7 Opdracht

7

Digitaal toetsen ManonBonefaas

131

131 133 133 134 134 134 135 136 140 140 141 146 148 149 153 154 157 158

7.1 Inleiding 7.2 Mindmap

7.3 Doelstellingen

7.4 Theoretische verdieping

7.4.1 Wat is digitaal toetsen? 7.4.2 Redenenomdigitaal te toetsen 7.4.3 Discussiepunt: digitaal toetsen 7.4.4 Soorten toetsen en feedback

7.5 Doorwerking indepraktijk

7.5.1 TPACK endigitaal toetsen

7.5.2 PDCA endekwaliteit vandigitale toetsing

7.5.3 PDCA en toetsing

7.5.4 De gemaakte toets als startpunt vankwaliteits- verbetering: p-, a- enRit-waarde

7.5.5 Vraagsoorten

7.5.6 Wegingvanverschillende vragen

7.5.7 Digitale toetssoftware

7.6 Stip aandehorizon

7.7 Opdrachten

8

Het leerlingvolgsysteem

161

JanCeesRutgers

161 163 164

8.1 Inleiding 8.2 Mindmap

8.3 Doelstellingen

164 164 166 167 170 172 174 174 176 178 179 179 180 183 185 185 186 186 187 188 189 190 191 192 193 193 195

8.4 Theoretische verdieping

8.4.1 Wat is een leerlingvolgsysteem? 8.4.2 Het gebruikvan leerlingvolgsystemen 8.4.3 Functies van een leerlingvolgsysteem 8.4.4 Het leerlingvolgsysteembinnende school: Vier inbalans 8.4.5 Het kwadrant inhet leerlingvolgsysteem

8.5 Doorwerking indepraktijk

8.5.1 AansluitingKennisbasis ICT en ICT-bekwaamheden vandocenten

8.5.2 Toetsen en toetsresultaten

8.5.3 Dyslexie:wie?

8.5.4 Stage

8.6 Stip aandehorizon

8.7 Opdrachten

9

Games inhet onderwijs

183

PaulineMaas

9.1 Inleiding 9.2 Mindmap

9.3 Doelstellingen

9.4 Theoretische verdieping 9.4.1 Games en simulaties 9.4.3 Watmaakt games leuk? 9.4.4 Educatieve games 9.4.5 Commerciële games 9.4.6 Zelf gamesmaken

9.4.2 Wat kunnenwe vangames leren?

9.4.7 Gamification

9.5 Doorwerking indepraktijk

9.5.1 Waaromgames inhet onderwijs?

9.5.2 Stappenplan

9.5.3 Voorbeeldenvan educatieve games voor het onderwijs 9.5.4 Voorbeeldvan een commerciële game in het onderwijs

196

197

197 198 199 200

9.5.5 Voorbeeldenvan zelfgemaakte games/apps 9.5.6 Praktijkvoorbeeldvangamification

9.6 Stip aandehorizon

9.7 Opdrachten

10 Lerenen internationaliserenmet ICT

201

BobHofman

201 203 204 204 204 205 216 217 219 229 237

10.1 Inleiding 10.2 Mindmap

10.3 Doelstellingen

10.4 Theoretische verdieping

10.4.1 Wat is internationaliserenmet ICT? 10.4.2 Uitwerkingvandedriemodellen

10.5 Stip aandehorizon

10.6 Opdrachten

Literatuur Register

Overdeauteurs

1

Introductie ErikBolhuisenAike vanderHoeff

1.1 Inleiding

Dit boek gaat over het inzetten van ICTbij leren en lesgeven inhet alge meenvoortgezet onderwijs enhetmbo.Het boek rust op tweepijlers. De eerste pijler is het gegeven dat ICT en technologie overal zijn: de maatschappij is ermeedoordrenkt.Het ligt daaromvoor dehanddat het onderwijs een rol speelt in het bijbrengen van de benodigde kennis en vaardigheden, ookwel de 21st century skills genoemd. De tweede pijler is dat het didactisch verantwoord inzetten van ICT in het onderwijs het leerrendement vergroot. Onderzoeksresultaten, die vanaf ruwweg 2009 beschikbaar gekomen zijn, tonen dat aan (Liao & Hao, 2008; Kennisnet, 2012b). Streven naar het verbeteren van het leerrendement met behulp van ICT vraagt veel van een school, een team en van jezelf als docent. Dit boekbiedt hiervoor handvatten. Voordat we in dit introductiehoofdstuk dieper ingaan op het leerrende mentenopdeskillsvande21eeeuw, volgteersteenvoorbeelduitdepraktijk.  Praktijkvoorbeeld PhilipHofstra isdocent Fransopeen vmbo-school. De leerlingen vande derdeklas vmbo-twerken toenaar het eindniveau voor het eindexamen (EuropeesReferentiekader (ERK) Frans, niveauA2, ziewww.erk.nl/docent/ niveaubeschrijvingen/gesprekken). Hij gebruikt eenmethodewaaringewerkt wordtmet eenmondeling taaldossier, waarin leerlingenbewijzenmoeten opnemen voor hun taalvaardigheid. Zebouwenhet dossier opdoor kleine opdrachtenuit te voeren tijdens lessituaties, onder andere taalspelletjesals het doorfluisteren vaneenwoord. Al dezekleineopdrachtenmondenuit in eengrotereopdracht: het houden vaneen spreekbeurt. Philip isontevreden over dezewerkvorm, omdat hij de leerlingenniet goed individueel feed backkangevenophun taalvaardigheid. Daaromgaat hij op zoeknaar een

13

1 ❚ Introductie

Inhet voorgaande voorbeeldwil eendocent Frans demogelijkhedenom feedback te kunnen geven, vergroten. Hij kiest ervoor gebruik temaken vaneenpodcast endeelektronische leeromgeving.Hetgaathiernietover deelektronische leeromgevingalsdoel,maaralsmiddel: hij probeertmet behulpvankennis van ICThet leerrendement te vergroten. Wat verstaan we in dit boek onder ICT? ICT staat voor informatie- en communicatietechnologie. Het gaat hierbij niet alleen om informatie technologie, dus de data die zijn verwerkt in technologie, maar ook om de communicatiediemet behulpvande computermogelijk is. Inditboekverstaanweonder technologieën, innavolgingvanKoehler enMishra (2008), de hulpmiddelen die je in het onderwijs kunt inzet ten. Dat varieert van een krijtbord, een schrift, tot een computer, lap top,mobiele telefoonof eenapp.Wemakendus geenonderscheid tussen hard- en software; elkmiddel beschouwenwe als een technologie. Depijlers voor ICT inhet onderwijswaardit boekop steunt, komenniet zomaar uit de lucht vallen. Kennisnet stimuleert enfinanciert inNeder landal tien jaaronderzoeknaardeeffectenvande inzet van ICTbij leren en lesgeven. Inde Vier inbalansmonitor2012 (Kennisnet, 2012b)onder scheidt men twee opbrengsten bij ICT: een gemeten groter rendement bij leren en lesgeven en een voorzichtiger geformuleerd ‘te verwachten’ doelmatiger organisatie vanhet onderwijs.   werkvormwaarbij de leerlingenmeer kunnenoefenenenhij tegelijkertijd demogelijkheidheeft om individueel feedback tegeven, zodat de leerlingen gerichter kunnen leren. Hij spreekt voor de volgende leseenaantal teksten in, endezeaudiobestandjes zet hij alspodcast indeelektronische leeromge ving. Leerlingenmoeteneen vandeze tekstenkiezenennasprekenendat als podcast uploaden. Daarnaastmoeten ze ineengroepje vandrieeendialoog tussendriepersonen schrijvenen inspreken. Ter inspiratieheeft Philipeen aantal Franse romansmeegenomen. Ookdezedialoogmoetende leerlingen opnemenenalspodcast indeelektronische leeromgeving zetten. ZokanPhi lipgemakkelijk feedbackgevenophunmateriaal.

1.2 ICT

1.3 Rendement enskills

14