Jan Wolsing & Eric Verbiest (red.) - Schakels in de school

Schakels inde school JanWolsing&EricVerbiest (red.)

Beginnend leidinggeven inhet primair onderwijs

c u i t g e v e r ij c ou t i n ho

Schakels inde school

Beginnend leidinggeven inhet primair onderwijs

redactie JanWolsing Eric Verbiest

metmedewerking van Anneke vander Linde AnjeRos Theo Storimans WimUphoff Hans Verboon Niek vander Zanden

Webondersteuning Bij dit boekhoort eenwebsitemet extramateriaal. Deze is te vinden via www.coutinho.nl .

©2011UitgeverijCoutinhob.v. Alle rechtenvoorbehouden.

Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingenmag niets uit deze uitgaveworden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd ge gevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enigewijze, hetzij elektro nisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemmingvandeuitgever. Voorzoverhetmakenvanreprografischeverveelvoudigingenuitdezeuitgave is toege staanop grond van artikel 16hAuteurswet 1912dientmende daarvoorwettelijk ver schuldigdevergoedingen tevoldoenaanStichtingReprorecht (Postbus 3051, 2130KB Hoofddorp, www.reprorecht.nl). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave inbloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16Auteurswet 1912) kanmen zichwenden tot StichtingPRO (StichtingPublicatie- enReproductie rechtenOrganisatie, Postbus 3060, 2130KB Hoofddorp,www.stichting-pro.nl).

UitgeverijCoutinho Postbus 333 1400AH Bussum info@coutinho.nl www.coutinho.nl

Omslag: RonaldBoiten,Amersfoort

Noot vandeuitgever Wij hebbenallemoeitegedaanom rechthebbendenvan copyright teachterhalen. Per sonen of instanties die aanspraakmaken op bepaalde rechten, wordt vriendelijk ver zocht contact op tenemenmet deuitgever.

ISBN 9789046902523 NUR 840

Inhoud

11

Inleiding

15

1

De school en leiderschap

1.1 Casus

15 15 16 16 17 18 19 20 20 21 23 24 24 24 25 26 26 27

1.2 Leidinggeven in een school

1.2.1 Schoolleidersdoen er toe

1.2.2 Er zijnbewezen effectievepraktijkenvan schoolleiders

1.2.3 De context speelt eenbelangrijke rol

1.3 Integraal leiderschap enmanagement 1.3.1 De schoolleider als beheerder 1.3.2 De schoolleider als begeleider

1.3.3 De schoolleider als onderwijskundig leider 1.3.4 De schoolleider als ondernemer Intermezzo: leiding enmanagement en effectieve scholen

1.4 Theorieënover leiderschap

1.4.1 Onderwijskundig leiderschap 1.4.2 Transformationeel leiderschap

1.4.3 Gedeeld leiderschap 1.4.4 Opwegnaar integratie

1.5 Leidinggeven aanvernieuwingen

1.5.1 Implementerenvanvernieuwingen 1.5.2 Weerstandof betrokkenheid? 28 1.5.3 Ontwikkelenvan capaciteit: professionele leergemeenschappen 29 1.6 Terugkoppelingnaarde casus 35 1.7 Samenvatting 35 1.8 Vragen enopdrachten 36 1.9 Verder lezen 37 1.10 NSA-competenties 38

41

2

De rol vande leidinggevendebij het leren

2.1 Casus

41 42

2.2 Afstemming enkwaliteitsbevordering

2.3 Het curriculum:welkedoelenwillenwebereiken? 2.3.1 Welkekennis enwaarden zijnbelangrijk? 2.3.3 Ruimte inhet curriculumvoorprofilering 2.3.4 Mate van afstemming en samenhang 2.4 Depedagogisch-didactische aanpak: hoewillenwededoelen bereiken? 2.3.2 Formulerenvandoelen

42 43 44 44 45 46 46 48 49 51 52 54 56 56 57 59 62 62 62 64 65 67 68 70 72 75 76 77 78 78 79 79 80 80 81 82 83 75

2.4.1 Effectief leerkrachtgedrag 2.4.2 Dekracht van feedback 2.4.3 Aansluitenbij doelen 2.4.4 Dekracht vanmotivatie

2.4.5 Aansluitenbij behoeftenvan leerlingen 2.4.6 Afstemmingoverpedagogisch-didactische aanpak 2.5 Het bewakenvandekwaliteit:metenvanopbrengsten 2.5.1 Analyserenvan toetsresultaten en achterhalenvanoorzaken

2.5.2 Stimulerenvanopbrengstgerichtwerken 2.5.3 Onderzoekendehoudingvan leerkrachten 2.5.4 Andere vormenvankwaliteitsmeting

2.6 Het verbeterenvandekwaliteit: stimulerenvanhet lerenvan leerkrachten

2.6.1 Kartrekker bij innovaties

2.6.2 Bevorderenvan een lerende cultuur

2.7 Terugkoppelingnaarde casus

2.8 Samenvatting

2.9 Vragen enopdrachten

2.10 Verder lezen

2.11 NSA-competenties

3

Trends enontwikkelingen inhet onderwijs

3.1 Casus 3.2 Inleiding

3.3 Het onderwijsbeleidvanaf 1980: toenemende autonomie

3.4 Inspelenop trends inhet onderwijs 3.4.1 Aandacht voor kwaliteit 3.4.2 Het beroepvande leraar 3.4.4 Hoog- enmeerbegaafdheid 3.4.5 Wetenschap en techniek 3.4.6 Cultuureducatie 3.4.7 Brede scholen 3.4.8 Burgerschapsvorming

3.4.3 Van speciaal naarpassendbasisonderwijs

3.5 Visies opde toekomst

83 87 88 89 90 91 92 93 93 94 94 94 95 95 96 97 98 98 99

3.5.1 Authentiek leren en levenslang leren

3.5.2 Inclusiviteit 3.5.3 Verantwoording

3.5.4 Ontwikkelingvande school in relatieve autonomie 3.5.5 Standvan zakenvanuit deOESO in2009

3.6 Bestuursmodellen

3.6.1 Het bestuur-directiemodel 3.6.2 Het raad-van-toezichtmodel 3.6.3 Het raad-van-beheermodel

3.7 Medezeggenschapsraad

3.7.1 Wat is eenmedezeggenschapsraad? 3.7.2 Functie vandemedezeggenschapsraad

3.7.3 Veranderingen sinds 2006 3.8 Terugkoppelingnaarde casus

3.9 Samenvatting

3.10 Vragen enopdrachten

3.11 Verder lezen

3.12 NSA-competenties

101

4

De school inhaar juridische context

4.1 Casus

101 101 102 103 104 105 107 111 112 112 113 114 115 116 119 120 122 123 125 126

4.2 Hetwettelijkkader: recht oponderwijs 4.3 Hetwettelijkkader: artikel 23Grondwet

4.3.1 Duaal onderwijsbestel en samenwerkingsschool 4.3.2 Bekostigd enniet-bekostigdbijzonder onderwijs 4.3.3 Eisenvandeugdelijkheid en ‘andere aspectenvankwaliteit’

4.3.4 Toezicht

4.4 Het onderwijsbestel

4.5 Wet ophet primair onderwijs (WPO) 4.5.1 Rol bevoegdgezag endirectie 4.5.2 Medezeggenschap 4.5.3 Rechtspositiepersoneel 4.5.4 Rechtspositieouder 4.5.5 De toelating tot debasisschool 4.5.6 Onderwijskundigeuitgangspunten

4.5.7 Leerinhouden 4.5.8 Leerlingenzorg 4.5.9 Schoolverlating

4.6 Anderewettelijkekaders 4.7 Terugkoppelingnaarde casus

4.8 Samenvatting

128 128 129 130

4.9 Vragen enopdrachten

4.10 Verder lezen

4.11 NSA-competenties

131

5

De school als organisatie

5.1 Casus 5.2 Inleiding

131 132 133 133 133 134 135 136 136 137 138 140 142 143 143 143 144 146 147 147 148 148 149 150 150 151 153 153

5.3 Demissie envisie van een school

5.3.1 Missie 5.3.2 Visie

5.3.3 HetAshridge-model alshulpmiddel 5.3.4 Terugkoppelingnaarde casus

5.4 De structuur

5.4.1 Organogram 5.4.2 Taakverdeling

5.4.3 Terugkoppelingnaarde casus

5.5 De cultuur

5.5.1 Terugkoppelingnaarde casus

5.6 Demensen

5.6.1 Menselijkebehoeften 5.6.2 Terugkoppelingnaarde casus

5.6.3 Personeelsbeleid

5.6.4 Terugkoppelingnaarde casus

5.7 Middelen

5.7.1 Terugkoppelingnaarde casus

5.8 Resultaten

5.8.1 De rol vande inspectie 5.8.2 Terugkoppelingnaarde casus

5.9 Afsluiting

5.10 Samenvatting

5.11 Vragen enopdrachten

5.12 Verder lezen

5.13 NSA-competenties

6

Personeel ishet kapitaal vande school

155

6.1 Casus

155 156 157

6.2 Personeelsbeleid 6.3 Decentralisatie

6.4 Kwaliteitsdenken enpersoneelsbeleid 6.5 Invullingvanpersoneelsbeleid 6.5.2 Introductie enbegeleiding 6.5.3 Personeelsgesprekken 6.5.4 Persoonlijkontwikkelingsplan 6.5.5 Bekwaamheidsdossier 6.5.1 Strategie

158 159 161 162 162 162 163 163 164 164 164 166 167 169 170 171 172 173 173 174 176 176 177 178 179 180 180 182 183 184 186 187 189 189 192 194 195 197 200 179

6.5.6 Scholing

6.5.7 Scholing tijdens spaarverlof

6.5.8 Beloningsdifferentiatie/incidentelebeloningsvormen 6.6 Kennis envaardigheidseisenvoorhetmanagement 6.7 Integraal personeelsbeleid enbestuur 6.8 Indicatorenvoor integraal personeelsbeleid 6.9 Wet opdeberoepen inhet onderwijs (WetBIO) 6.9.1 Bekwaamheidseisenonderwijspersoneel

6.10 Bekwaamheidsdossier 6.11 Gesprekkencyclus 6.12 Huidige situatie 6.13 Binding en zeggenschap 6.14 Terugkoppelingnaarde casus

6.15 Samenvatting

6.16 Vragen enopdrachten

6.17 Verder lezen

6.18 NSA-competenties

7

De school, geld enondernemerschap

7.1 Casus 7.2 Inleiding

7.3 Hoofdlijnenvandefinancieringvanhet primair onderwijs

7.4 Financieringsstromen

7.4.1 Het budget voordepersonelekosten

7.4.2 Het budget voorpersoneels- en arbeidsmarktbeleid 7.4.3 Het budget voormateriële instandhouding

7.4.4 Overigefinanciering

7.5 Financieel beleid als onderdeel van integraal beleid 7.5.1 Allocatie vanmiddelen enbudgettering

7.5.2 Meerjareninvesteringsplannen 7.5.3 Besteding enmonitoring

7.6 Beoordeling enverantwoording 7.7 Terugkoppelingnaarde casus

7.8 Samenvatting

7.9 Vragen enopdrachten

201 201 201

7.10 Verder lezen

7.11 NSA-competenties

203

8

De school en kwaliteitszorg

8.1 Casus

203 204 205 206 207 207 208 208 209 211 214 215 217 217 220 222 225 226 227 227

8.2 Wat is kwaliteit,wat is kwaliteitszorg?

8.3 Zelfevaluatie

8.3.1 Waarom: verschillende aanleidingen 8.3.2 Zelfevaluatie als proces enproduct

8.3.3 Zelfevaluatie als opmaat voor eenvisitatieof audit 8.4 Instrumenten en systemenvoor kwaliteitszorg

8.4.1 Instrumentenvoor kwaliteitszorg 8.4.2 Criteriavoordekeuze van een instrument

8.4.3 Systemenvoor kwaliteitszorg

8.5 Schoolplan en schoolgids

8.6 Meervoudigepublieke verantwoording

8.7 Thema’s

8.7.1 Opbrengstgerichtwerken 8.7.2 Het inspectietoezicht 8.8 Terugkoppelingnaar de casus

8.9 Samenvatting

8.10 Vragen enopdrachten

8.11 Verder lezen

8.12 NSA-competenties

229

Bijlage –NSA-competenties

236

Literatuur

241

Aanbevolenwebsites

246

Aanbevolen tijdschriften

247

Register

255

Over de auteurs

Inleiding

Leidinggeven ineen school is eenvakapart. Succesvolle leidersgeven richting aan de school, organiseren de dagelijkse gang van zaken, bevorderen de ont wikkeling van de teamleden en ondersteunen leerkrachten bij de uitvoering vanhetwerk indeklas.Debehoefte aangoede leidinggevendenwordt groter. Deeisendieaande school gesteldworden, nemen toe inaantal enzwaarte.De maatschappij stelt steedsmeer en nieuwe verwachtingen aan de school. Pas send onderwijs, aandacht voor hoogbegaafden en burgerschapsvorming zijn enkele voorbeelden. Ook in de school vinden veel veranderingen plaats. Er komen nieuwe typen leidinggevenden, zoals bouwcoördinatoren en locatie leiders. Leiderswordennietgeboren,hoewel enkeleeigenschappenzoalsopen heid, standvastigheid en empathie nodig zijn. Met deze eigenschappen kunnen leerkrachten zich ontwikkelen als leidinggevende in de school. Maardeontwikkelingvan leiderschapvraagtverderescholingenoefening. Schakels in de school. Beginnend leidinggeven in het primair onderwijs wil de lezer inleiden in het leidinggeven aan scholen voor primair onderwijs. Lei dinggeven ineenschool voorprimaironderwijswordtverkendenaande lezer wordt demogelijkheid geboden zich te bezinnenopde vraag of leidinggeven ietsvoorhemofhaar is.Hetboek richt zich indeeersteplaatsop (aanstaande) leerkrachten die zichwillen bezinnen op een leidinggevende taak in het pri mair onderwijs. Te denken valt aanpabostudenten inde bachelorfase die een minor leiderschap (willen) volgen en aan leerkrachtendie eenopleiding voor middenmanagement (willen) volgen.Daarnaast ishet boeknuttigvoor ieder een die beroepshalve temaken heeftmet leidinggeven aan onderwijs: bouw coördinatoren, directeuren, bovenschoolsemanagers, opleiders aanmanage mentopleidingenenbestuurdersvan scholen.Kortom, voor iedereendiemeer wilwetenvande schoolorganisatie enhet leidinggeven aan een school. In het eerste hoofdstuk, De school en leiderschap, stelt Eric Verbiest de vraag wat het betekent om leiding te geven in een school. Vier succesvolle leider schapspraktijken en vier rollen van een leidinggevende worden toegelicht. Verder bespreekt Verbiest drie theorieën over leiderschap in scholen enwijst hij op een toenemende integratie van deze opvattingen. Tot slot wordt de rol van de leidinggevende bij het invoeren van vernieuwingen in de school be schreven.Ookhierkomenweer enkeleverschillendeopvattingenaandeorde.

11

Schakels inde school

Inhet tweedehoofdstukgaatAnjeRos inop De rol vande leidinggevende. Lei dinggevenden hebben ook een verantwoordelijkheid voor het primaire pro ces. Het gaat dan zowel om afstemming van inhouden enwerkwijzen als om het bewaken en bevorderen vande kwaliteit vanhet onderwijs. Indit hoofd stukwordtduidelijkwatditbetekentvooreen leidinggevendezoalseenbouw coördinator. Roswijst ookophet belang vanhet ontwikkelen van eenonder zoekende houding en opbrengstgericht werken. (Midden)managers kunnen hierbij een stimulerende rol spelen. Het derde hoofdstuk, met als titel Trends en ontwikkelingen in het onder wijs , is vande hand van JanWolsing.Hij beschrijftdaarinontwikkelingenop diverse beleidsterreinen die relevant zijn voor leidinggevenden in de school. Inhet hoofdstukwordt zowel teruggekekennaar relevanteontwikkelingenals vooruitgekeken naar mogelijke toekomstige verwachtingen aan onderwijs. Ook een aantal specifieke inhoudelijke ontwikkelingen, ondermeer passend onderwijs enhoog- enmeerbegaafdheidkomen aandeorde. Inhet vierdehoofdstukbespreektTheoStorimans enkele belangrijke juri dische aspecten van de school. In dit hoofdstuk, De school in haar juridische context , komenondermeer het recht oponderwijs, het duale karakter (open baar of bijzonder onderwijs) van het Nederlandse onderwijsbestel, eisen die aan het onderwijs gesteldmogen worden en het toezicht op scholen aan de orde.Ookwordt stilgestaanbij deWet ophet primaironderwijs enenkelean derewettendie relevant zijnvoorhet onderwijs. Inhoofdstuk5gaatWimUphoff inop De school als organisatie .Allereerst wordt het belang van een visie en eenmissie voor een school toegelicht. Ver volgens worden relevante organisatieaspecten besproken zoals de structuur ende cultuur van een school. Verderwordt aandacht besteed aandemens als belangrijke factor inhet realiserenvandekwaliteitvandeorganisatie. (Hierop wordt in hoofdstuk 6 dieper ingegaan.) Tot slot komen demiddelen die een organisatie ter beschikking staanom resultaten teboeken, aandeorde. HansVerboonbespreekt inhoofdstuk6, onder de titel Personeel is het ka pitaal vande school , hetbelangvangoedpersoneelsbeleid. Professionalisering en aandacht voor ontwikkeling vanmedewerkers zijn de komende jaren es sentieel inhet onderwijs. Hierbij zijnpersoneelsinstrumenten zoals opleiden in de school, gesprekkencyclus, het bekwaamheidsdossier, functiebouwwerk en meerjarenpersoneelsplanning belangrijke instrumenten. Deze komen in dit hoofdstuk aan de orde. Ook is er in dit hoofdstuk aandacht voor onder werpen zoals leeftijdsbewust personeelsbeleid enbeloningsdifferentiatie. In hoofdstuk 7, De school, geld en ondernemerschap , behandelt Niek van der Zanden de belangrijkste geldstromen voor het primair onderwijs die ko men vande rijksoverheid. Daarnaast laat hij ziendat er vele andere geldstro men kunnen worden toegekend. Het is belangrijk om een goed strategisch beleidsplan te ontwikkelen endat plan goed te onderbouwen. Het geheel van activiteiten (strategische beleidsontwikkeling – begroten en budgetteren –

12

Inleiding

monitoren van besteding in relatie tot het realiseren van doelstellingen – be oordelen en verantwoorden) noemt men de planning-en-controlcyclus. Fi nancieel beleid kanniet los worden gezien vande inhoud vanhet onderwijs; het is ondersteunend en faciliterend aan het realiseren van de primaire taak vanhet onderwijs. Tot slot gaat in hoofdstuk 8, De school en kwaliteitszorg, Anneke van der Linde in op het thema kwaliteitszorg. In dit hoofdstuk staat de kwaliteit van de school ende zorgvoordekwaliteit centraal. Zebehandelt dit themaaande handvandevolgendeonderdelen:Wat iskwaliteit?Wat iskwaliteitszorg?Hoe zieteenzelfevaluatieeruitenwelke instrumentenensystemenvoorkwaliteits zorg bestaan ermomenteel?Het schoolplan en de schoolgids komen vervol gens aandeordealsdemiddelenwaarmeede school naarbuiten toekan laten zienhoehet gesteld ismet de kwaliteit vande school.Het hoofdstuk vervolgt met eenparagraaf overmeervoudigepublieke verantwoording en sluit afmet de rol vandeonderwijsinspectie inhet kader vankwaliteitszorg. Indeverschillendehoofdstukken is eenzelfdeopzet herkenbaar. Eenhoofdstuk begintmet eenkortecasusdiebetrekkingheeftophetonderwerp.Daarnavolgt een theoretischeuiteenzetting enwordt deverbindinggelegd tussendeze theo rieendecasus.Naeen samenvattingvolgenenkelevragenenopdrachten. Som mige kunnen toegepast worden in dewerksituatie van de lezer. Onder de kop Verder lezenstaansuggestiesvoorwiezichmeerwilverdiepen indeverschillen deonderwerpen. Indehoofdstukken is steedsookverwezennaardecompeten ties van leidinggevenden, zoals geformuleerd door de Nederlandse Schoollei dersAcademie (NSA).Uitgebreide informatieoverhetNSA-competentieprofiel is tevinden indebijlage. Achter inhet boek zijn behalve een lijst van gebruikte bronnen ook over zichtenvan relevantewebsites en tijdschriftenopgenomen.

Webondersteuning

Bij dit boek hoort eenwebpaginamet ondersteunendmateriaal. Dit bestaat uit aanvullende informatieen instrumenten. Eenaantal vande instrumenten heb jenodigomdevragenuit dehoofdstukken tekunnenbeantwoorden, an dere kun je gebruikenomde theorieuit dit boek toe tepassen indepraktijk. Dewebpagina vind je viawww.coutinho.nl.

13

1

De school en leiderschap Eric Verbiest

1.1

Casus

Marjolein en haar man wilden al langer uit de stad naar het platteland ver huizen. Het is er nu van gekomen en sinds een jaar wonen ze in hun nieuwe huis.Marjoleinhadkort nade verhuizingeenbaangevondenals leerkracht op een basisschool. Ze had al zeven jaar gewerkt als leerkracht van groep 5. Nu, inhaar nieuwe school, heeft ze groep 4. Tevens is ze bouwcoördinator van de onderbouw.Het schoolteamende collega’s vandeonderbouw zijn leukemen sen. De sfeer op school is goed. Maar een paar maanden geleden zei Ans, een collega van groep 3, iets wat haar aanhet denken zette. Ans vondde school enhet teamwel leuk,maar ‘… er gebeurt weinig nieuws. Het is net of er inhet onderwijs niets te verbeteren valt.’ Eneenmaand geleden vroegAnswat debouwervan zou vindenals ze in haar klas coöperatief leren zou invoeren. Enthousiast vertelde ze over wat ze gelezenhad en gezienhad in andere scholen. De reactie vande collega’s inde bouwwas opvallend. Unaniem vonden zedat coöperatief lerenmoestworden ingevoerd indehelebouwen liefst nog indehele school. Zewarenbereid zich daarin te scholen. Vande schoolleider kregen ze toestemmingen zelfsnogwat scholingsfaciliteiten. De schoolleider gaf Marjolein formeel de opdracht om het proces van invoe ring te leiden.Datwaswel spannend voorMarjolein. Zehad, eigenlijk voorhet eerst, het gevoel dat ze leidingdiende tegeven.Wat betekent eigenlijk leiding geven in een school?Watmoest zedandoen?Waarmoest zebeginnen?

1.2

Leidinggeven in een school

OpMarjoleins vragen zijn al veel antwoorden gegeven. Er zijn boekenkasten volmet boekenover leidinggeven in scholen.Het is danookniet verwonder lijkdat er veel verschillendeopvattingenover schoolleiderschapbestaan.

15