Anke van Keulen, Annemiek van Beurden en Trees Pels - Van alles wat meenemen

Anke vanKeulen, Annemiek vanBeurden en TreesPels

Diversiteit in opvoedings stijlen inNederland

c u i t g e v e r ij c ou t i n ho

Vanalleswatmeenemen Diversiteit inopvoedingsstijlen inNederland

AnkevanKeulen,AnnemiekvanBeurden, TreesPels BureauMUTANT

Derde, herzienedruk

Webondersteuning Bij dit boek hoort een website met extra materiaal. Deze is te vinden via www.coutinho.nl . ©2002Uitgeverij Coutinhob.v. Alle rechtenvoorbehouden. Behoudensde inof krachtensdeAuteurswet van1912gesteldeuitzonderin- genmagnietsuitdezeuitgavewordenverveelvoudigd, opgeslagen ineenge- automatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enigewijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of op enige anderemanier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van deuitgever. Voorzoverhetmakenvanreprografischeverveelvoudigingenuitdezeuitgave is toegestaanopgrondvanartikel 16hAuteurswet 1912dientmendedaar- voor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan Stichting Repro- recht(Postbus3051,2130KBHoofddorp,www.reprorecht.nl).Voorhetover- nemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) kanmen zichwen- den tot StichtingPRO (StichtingPublicatie- enReproductierechtenOrganisa- tie, Postbus3060, 2130KBHoofddorp,www.cedar.nl/pro). Eerstedruk2002 Derde, herzienedruk2010 Uitgeverij Coutinho Postbus333 1400AHBussum info@coutinho.nl www.coutinho.nl Omslag: StudioDienBos, Amsterdam Foto'sbinnenwerk:©HollandseHoogte, Amsterdam ISBN 9789046902233 NUR 763, 847



Voorwoord

De basis van deze publicatiewordt gevormd door het wetenschappelijk on- derzoek van prof. dr. Pels en prof. dr. Rispens. Het door Pels geleide onder- zoek richtte zich op de opvoeding inTurks-Nederlandse, Marokkaanse-, Su- rinaams-Creoolse-, Chinees-Nederlandse en vluchtelingengezinnen. Bij het onderzoekonder leidingvanRispens lagde focusopdeopvoeding inNeder- landse gezinnen. Het onderzoek werd destijds uitgevoerd in opdracht van de Stichting JeugdinformatieNederland (SJN), tegenwoordighetNederlands Jeugdinstituut (NJi), engefinancierddoorhetministerievanVWS. BureauMUTANT kreeg de opdracht van SJNom Van alleswatmeenemen sa- men te stellen, zodat beroepskrachten inonderwijs, zorg enwelzijn toegang zouden hebben tot de onderzoeksresultaten. De onderzoeksresultatenwer- dendaarbij aangevuldmet andere relevante literatuur en studieopdrachten. BureauMUTANT is onder andere gespecialiseerd in het toegankelijkmaken van onderzoeksresultaten voor de beroepspraktijk in de vorm van publica- ties, programma’sen trainingen (www.mutant.nl). Nade tweedeherzienedruk in2006, volgtnu in2010eengeheel vernieuwde uitgave. Hierin is recente literatuur opgenomen, evenals tweenieuwehoofd- stukken over de Antilliaanse bevolkingsgroep en over vluchtelingen. Tevens isdezeuitgavevoorzienvanwebondersteuning. Allereerstwillenwegraag eenwoordvandank richtenaandeonderzoekers diehet basismateriaal voordezeuitgavehebbengeleverd. Ookbedankenwe de vele docentendie inde loopder jarendit boek inde beroepsopleidingen gebruiktenendieonshun reflectiesen suggesties toestuurden. Een van demoeders uit het onderzoek vertelde: ‘Ik denk dat onze kinderen van alles wat moetenmeenemen.’ We hopen dat dit boek bijdraagt aan de woorden van deze moeder, hiermee doelend op de diversiteit aan opvoe- dingsstijlen inNederland en ophet feit dat er vandeze verschillende stijlen enomgangsvormen iets te lerenvalt. AnkevanKeulen, AnnemiekvanBeurdenenTreesPels zomer2010



Inhoud

Inleiding 11

1

Diversiteitopenbaart raakvlakken 16 1.1 Inleiding 17 1.2 Beeldvormingenvooroordelen 17 1.3 Diversiteit inNederland 19 1.4 Wie iseenallochtoneNederlander? 21 1.5 Moslims inNederland 22 1.6 Gevolgenvanmigratie 23 1.7 Discriminatieen racisme 25 1.8 Generaties 27 1.9 Opvoeding inmigratiecontext 28 1.10 Vergelijkingdiversebevolkingsgroepen 29 1.11 Opvoedingswaarden 31 1.12 Opvoedingsgedrag 34 1.13 De jongeren 35 1.14 Gezinenonderwijs 37 1.15 Risico’svoorprobleemgedrag 38 1.16 Opvoedingsondersteuning 40 1.17 Ontwikkelingsstimulering 42 1.18 Integratie 44 1.19 Richtlijnenvoordeberoepspraktijk 45 Vragenenopdrachten 49

2

Marokkaansegezinnencreëreneennieuwbestaan 54 2.1 Inleiding 55 2.2 Diversiteit 55 2.3 Hoeouders terugkijkenophun jeugd 56 2.4 Opvoedingspatronen 57 2.5 Opvoedenvankleinnaargroot 59 2.6 Opvoedingsdoelen 60 2.7 Controleen steun 62 2.8 Straffenenbelonen 63 2.9 Seksespecifiekeopvoeding 64 2.10 Onderwijs 65 2.11 Arabische lesen religie 66

2.12 Opvoedingsondersteuning 67 2.13 Ontwikkelingsgerichteondersteuning 70 2.14 Opvoeden indeNederlandsemaatschappij 70 2.15 Discriminatie 71 Vragenenopdrachten 73 Surinaams-Creoolsegezinnenvareneeneigenkoers 80 3.1 Inleiding 81 3.2 Diversiteit 82 3.3 Hoemoeders terugkijkenophun jeugd 83 3.4 Opvoedenzonderman 84 3.5 Vaderen inenbuitenhet gezin 87 3.6 Opvoedenvankleinnaargroot 87 3.7 Opvoedingsdoelen 89 3.8 Controleen steun 89 3.9 Straffenenbelonen 91 3.10 Seksespecifiekeopvoeding 92 3.11 Tienermoeders 93 3.12 Onderwijs 94 3.13 Discriminatie 95 3.14 Opvoedingsondersteuning 95 Vragenenopdrachten 100 TurksegezinnenkijkennaarmodernTurkije 104 4.1 Inleiding 105 4.2 Diversiteit 106 4.3 Hoeouders terugkijkenophun jeugd 107 4.4 Opvoedingspatronen 108 4.5 Opvoedenvankleinnaargroot 109 4.6 Opvoedingsdoelen 111 4.7 Controleen steun 111 4.8 Straffenenbelonen 112 4.9 Taal en religie 113 4.10 Seksespecifiekeopvoeding 114 4.11 Opvoedingsondersteuning 115 4.12 Onderwijs 117 4.13 Opvoeden indeNederlandsemaatschappij 118 4.14 Discriminatie 118 Vragenenopdrachten 121

3

4



5

Chinesegezinnenbekijkenhetpraktisch 124 5.1 Inleiding 125 5.2 Diversiteit 125 5.3 Hoemoeders terugkijkenophun jeugd 127 5.4 Opvoedingspatronen 128 5.5 Opvoedenvankleinnaargroot 129 5.6 Opvoedingsdoelen 131 5.7 Controleen steun 132 5.8 Straffenenbelonen 133 5.9 DeChinese school, religieen familie-ideologie 134 5.10 Seksespecifiekeopvoeding 135 5.11 Onderwijs 136 5.12 Het vervolgonderwijs 138 5.13 Discriminatie 138 5.14 Opvoedingsondersteuning 139 Vragenenopdrachten 141 Vluchtelingengezinnen zoekeneenweg 144 6.1 Inleiding 145 6.2 Leefsituatieengevolgenvandevlucht 146 6.3 Opvoeding: doelenenpraktijk 148 6.4 Opvoedingsvragenen -problemen 150 6.5 Opvoeden inNederland 150 6.6 Discriminatie 151 6.7 Opvoedingsondersteuningenvoorzieningen 153 Vragenenopdrachten 157 Nederlandsegezinnengematigdoptimistisch 160 7.1 Inleiding 161 7.2 Opvoedingsoptimisten 161 7.3 Diversiteit 162 7.4 Hoeouders terugkijkenophun jeugd 163 7.5 Opvoedingspatronen 163 7.6 Opvoedingswaarden 164 7.7 Opvoedenvankleinnaargroot 165 7.8 Controleen steun 167 7.9 Straffenenbelonen 168 7.10 Gezinsleven 169 7.11 Seksespecifiekeopvoeding 169 7.12 Jongeren 170

6

7

7.13 Kinderopvangenonderwijs 171 7.14 Opvoedingsondersteuning 173 Vragenenopdrachten 176

8

Antilliaansegezinnenverankeren respect 180 8.1 Inleiding 181 8.2 Gezinsvormenengezinswaarden 182 8.3 Opvoedingswaarden 182 8.4 Opvoedingsgedragen -praktijk 184 8.5 Seksespecifiekeopvoeding 185 8.6 Pedagogischnetwerk 186 8.7 Opvoedingsondersteuningenontwikkelingsgerichte ondersteuning 186 8.8 Risico’svoor jongeren 191 Vragenenopdrachten 194 Diversiteit inspireert 198 9.1 Inleiding 199 9.2 Respect 200 9.3 Individueleverschillen 200 9.4 Diversiteithoudtniet op 201 9.5 Ouders 202 9.5.1 Oudersalsdeskundigepartners 202 9.5.2 Vragenvanouders 204 9.5.3 Debehoefteaan informatievanouders 205 9.5.4 Vaders 205 9.6 De stemvande jongeren 206 9.7 Taal encommunicatie 207 9.7.1 Belemmeringen indecommunicatie 207 9.7.2 Werkenmet tolken 208 9.8 Diversiteitsbeleid in instellingen 209 9.8.1 Checklistdiversiteitsbeleid 209 9.9 Jeugdzorgen jeugdhulpverlening 211 9.10 Tipsvoor instellingen 212 9.11 Aande slag 213 Vragenenopdrachten 214

9

Romansoverdiversiteit inNederland 219 Literatuur 223 Register232 Overdeauteurs 240



Inleiding

H et is sowieso een hartstikke multiculturele samenleving geworden. Ik denk dat onze kinderenvanalleswatmoetenmeenemen. (Surinaams-Creoolse moeder, eerste generatie, twee kinderen)

IndeNederlandse samenleving treffenwediversegroeperingenaan: nieuw- komers en oudkomers, autochtonen en allochtonen, asielzoekers en vluch- telingen, migranten en inwoners van vroegere koloniën. Ouders van al deze groeperingenvoedenhunkinderenopenwensenvoorheneengoedbestaan; allekinderenen jongerenprobereneenplek tevinden(tesocialiseren) inhun gezin, op school en inde samenleving. Naast veel overeenkomsten tussen de diverse groeperingen zijn er ook veel verschillen: verschillen in woon- en leefomstandigheden, in sociaalecono- mische situatie, in opvoedingsidealen en -doelen, in normen en waarden, in opvoedingspraktijk, in toekomstperspectief. Met de uitspraak Ik denk dat onze kinderen van alleswatmoetenmeenemen onderkent ookdeze Suri- naamsemoeder dat er een diversiteit aan opvoedingsverschillen bestaat in Nederland. Ze geeft bovendien aan dat er van deze verschillende stijlen en omgangsvormen iets te leren valt: het integrerenhiervanbrengt iets nieuws voort. Net als veel andereouders ziet zij indat het, geziende veranderingen inde samenleving, nodig ishet opvoedingsgedragvoortdurendbij te stellen. Kunnenomgaanmet diversiteit als professionele vaardigheid De (toekomstige)beroepskrachtmetpedagogische, didactische, opvoedings- ondersteunende enhulpverlenende takenkrijgt temakenmet gezinnen, ou- ders, kinderen en jongeren van diverse pluimage. Het kunnen omgaanmet dezediversiteit iseenbelangrijkeprofessionelevaardigheidenhouding. Eenbelangrijkaspect vandievaardigheid isdat deberoepskracht beseft zélf onderdeel tezijnvandiediversiteit: inhetwerkneemthij of zij eigenprofes- sioneleénpersoonlijkewaardenennormenmeeeneeneigenopvoedingsvi- sie. Vandaar dat contactenmet diverse groepen ouders en kinderen vragen kunnen opleveren, nieuwe gezichtspunten, maar ook confrontaties met de eigenvisie.

11

� Inleiding

Eenander aspect vandezeprofessionelevaardigheid isdat beeldvormingen stereotyperingalsvalkuilen inhetwerkenmetdiversegroeperingenworden onderkend.Nacontactmetéénof tweeSurinaamsegezinnen,waarinbijvoor- beeld een alleenstaande moeder de scepter zwaait, ligt generaliseren naar álle Surinamers op de loer: alle Surinaamse gezinnen worden danmet dat beeld benaderd. Dergelijke generalisaties ofwel algemene uitspraken over een groepering leiden vaak tot stereotyperingen en tot vooroordelen: ver- schillen bínnen een groepering (tussen stad en platteland, tussen man en vrouw, tussen Creoolse enHindoestaanse Surinamers) worden dan niet ge- zien, evenminals individueleverschillen tussengezinnenenouders. Demaatschappelijkeontwikkelingennadeaanslagen indeVerenigdeStaten op11september2001endemoordopTheovanGogh in2004hebbeneenne- gatieve invloed gehad op de verhoudingen tussenmoslims enniet-moslims, zowel internationaal als inNederland. Zij hebben stereotypering, vooroorde- lenendiscriminatie tussenbeidegroepen indehandgewerkt c.q. versterkt. Dergelijke stereotypen envooroordelenbevorderenhet ‘wij-zij-denken’.Met anderewoorden: verschillen tussendiverse groeperingenworden zouitver- grootdat zij overeenkomstenoverschaduwen.Om tevoorkomendatditboek op enigerlei wijze zou bijdragen aan dit wij-zij-denken is nadrukkelijk ook eenhoofdstukgewijdaandeautochtoneNederlandsebevolkingsgroep. Basis voor dit boek De basis voor deze publicatie vormt enerzijds het wetenschappelijk onder- zoek naar de opvoeding in autochtone Nederlandse, Turkse, Marokkaanse, Surinaams-Creoolse, Chinese, Antilliaanse en vluchtelingengezinnen, en an- derzijds een vergelijkende studie onder genoemde groeperingen. De onder- zoekenzijnverricht onder ‘gewone’ gezinnen, datwil zeggen: gezinnenwaar zich geen speciale problemen voordoen. * De onderzoeken (Pels, e.a.) onder dezegroeperingen zijngelijktijdiguitgevoerd (1998) en later aangevuldmet specifieke kennis over vluchtelingen, vaders en jongeren. (Zie voor de bron- nenvandezeaanvullendekennisde specifiekeverwijzingen.) Bedoelingvandit boek isomdebevindingenvandezeonderzoeken tedelen met en toegankelijk temaken voor een breder publiek, met name voor stu- dentenenprofessionalsdiewerkenmet oudersenkinderen. * Uitdeonderzoekenzijn citatenopgenomen indit boek. Debronvermeldingenhiervanbevat- ten niet overal gelijke gegevens over de geïnterviewde personen. Het gelijktrekken van de bronvermeldingen zou betekenen dat de informatie die wel voorhanden was verloren zou gaan. Daarom iservoorgekozendebronvermeldingenzo te laten staan.

12



Doel Doelvan Vanalleswatmeenemen.Diversiteit inopvoedingsstijlen inNederland isdatde lezer ሁሁ kennisen inzicht verkrijgt inovereenkomstenenverschillen inopvoeden bij diverse bevolkingsgroepen inNederland (met name de Nederlandse, Turkse, Marokkaanse, Antilliaanse, Chinese, de Surinaams-Creoolse en vluchtelingengroeperingen); ሁሁ kennis en inzicht verkrijgt in opvoedingsdoelen, opvoedingsgedrag en opvoedingssteun van genoemde bevolkingsgroepen en in de diversiteit daarvanbinnenéénbevolkingsgroep; ሁሁ beeldvorming en stereotypering herkent bij het opvoeden in diverse be- volkingsgroepen, alsookde eigenbeeldvorming, stereotypering enwaar- denennormen tenaanzienvanopvoeden; ሁሁ deverkregenkennisen inzichtenkanplaatsen ineenmaatschappelijk in- tercultureel kader; ሁሁ de verkregen kennis en inzichten kan toepassen in de (toekomstige) be- roepspraktijk. Dedoelstellingwordt eerder behaaldwanneer naast bestudering vande ge- boden tekstenook intensiefwordt gewerktmet de vragen enopdrachtenbij iederhoofdstuk. Doelgroep Van alles wat meenemen is bedoeld voor studenten en professionals die be- roepsmatigwerkenmet ouders en kinderen in de sectoren onderwijs, wel- zijn, jeugdzorgen jeugdbescherming. Opbouw In hoofdstuk 1, Overeenkomsten en verschillen , worden demaatschappelijke context en het interculturele kader geschetst waarin de opvoeding plaats- vindt.Wekijkeneersthoebeeldvorming, oordelenenvooroordelenontstaan en geven daarna een kort overzicht van de opvoedingsdoelen, het opvoe- dingsgedrag endebehoefte aanopvoedingssteunbij de verschillendebevol- kingsgroepen in Nederland, die we vervolgens met elkaar vergelijken. Ten slotte volgen enkele tips voor de (pedagogische) beroepspraktijk. In hoofd- stuk 1 komt ook alle terminologie aan boddie inde volgende hoofdstukken gehanteerdwordt. Indehoofdstukken2 totenmet8komenvoorderespectievelijkebevolkings- groepen – de Marokkaanse, Surinaams-Creoolse, Turkse, Chinese, vluchtelin gen, Nederlandse enAntilliaanse – de doelen, patronen ende praktijk vande opvoeding aanbod, waarbij ook aandacht is voor verschillen tussen genera-

13

� Inleiding

ties, opleidingsniveaus en sekse, de relatie tussen gezin en onderwijs en de praktijkenbehoefteaanopvoedingssteun. Inhet slothoofdstuk9, Diversiteit indeberoepspraktijk ,wordtuitgewerkthoe dekennis en inzichtenkunnenworden ingezet inde (toekomstige) beroeps- praktijk, zowelop individueel,professioneelalsop institutioneelniveau.The- ma’salsvraaggerichtwerken, interculturelecommunicatieendiversiteitsma- nagement inde instellingwordenaangestipt. Alle hoofdstukken bevatten vragen en opdrachtenmet daarbij vermeld het betreffendedoel vandeopdracht. Inde bijlagen is informatie opgenomen over aanbevolen romans en over de onderzoekenwaaropdezepublicatie isgebaseerd.

14

1

Diversiteitopenbaart raakvlakken

V ooral in de multiculturele samenleving moet een nieuw patroon van op voeden komen. Mensenweten niet meer welke lijn zemoeten volgen: hoe zou ikhetwillendoen, zodatwe later geen verwijten vande kinderenkrijgen? Indehuidige samenleving ismeer informatienodig: hoemoet jemet kinderen omgaan, met buren, met scholen? Het is een dilemma voor veel Marokkaanse ouders: hoemoet ikdataanpakken? Ikwil hetgoedevoormijnkind,maarhoe? BijvoorbeeldwaaromzijnMarokkaansekinderen tot tienuur ’savondsbuiten? InNederland is teveel aandachtnaardekinderenuitgegaanen teweinignaar de ouders. Terwijl die juist met dat dilemma zitten. Ook aanNederlandse ou dersmoet jede vraag stellen: hoemoet ikomgaanmetmijnkind zodat hij kan omgaanmet demulticulturele samenleving? (Marokkaansemoeder, eerstegeneratie,mavo, driekinderen. In: Pels, 2000)

1.2 Beeldvormingenvooroordelen

1.1 Inleiding In deNederlandse samenlevingwonenmensen van uiteenlopende afkomst. Die afkomst bepaalt voor een groot deel de opvoedingsidealen diemensen eropnahouden enhoe zedaar indepraktijk gestalte aan geven.Maar daar- naast zijn er ook veel overeenkomsten tussen alle ouders, terwijl er binnen de specifiekegroeperingen juist grote individueleverschillen te zien zijn. Dit hoofdstukgeeft eenoverzicht vandealgemeneovereenkomstenenverschil- len. Voordatwedaar aan toe zijn, gaanwe inparagraaf 1.2eerst inophoebeeld- vorming, oordelen en vooroordelen op dat gebied ontstaan. Daarna volgt in 1.3eenkort overzicht vandeverschillendebevolkingsgroepen inNederland. Vervolgens lichtenwe in1.4eenaantal gehanteerde termenendefinities toe die indit boekwordengebruikt, zodat bijvoorbeeldduidelijkwordt overwie wehethebbenalswe sprekenvanallochtonenvandeeersteof tweedegene- ratie. Indeparagrafen1.5 t/m1.9wordt eenaantal aspectenvanmigratieen dedoorwerkingdaarvan indeopvoedingbesproken. Vanafparagraaf1.10wordendeopvoedingsdoelen, hetopvoedingsgedragen de behoefte aan opvoedingssteun van de diverse allochtone en autochtone groeperingen–allochtoonenautochtoon–vergeleken. Tenslottevolgen in1.19enkele tipsvoorde (pedagogische)beroepspraktijk. 1.2 Beeldvormingenvooroordelen Alshetgaatomhetsamenlevenvanallochtonenenautochtonen, zijnweveel- al geneigdmeer naar de verschillen dan naar de overeenkomsten te kijken. Deze menselijke neiging werkt eenzijdige beeldvorming, generalisaties en vooroordelen indehand. Dehuidigebeeldvormingvanmoslims enniet-moslimsover enweer is sterk beïnvloed door de aanslagen in de Verenigde Staten op 11 september 2001 endemoordopTheovanGogh in2004. Indewirwarvan informatiestromen, meningenenemoties,washetnieteenvoudigomdehaataanwakkerendeval- kuilen van gevaarlijke simplificaties enwij-zij-denken te vermijden. Bij veel mensen is daardoor een negatieve denktrant ontstaanwaarin allemoslims H et geheim van het zien zonder vooroordelen is het zienvanuiteennieuwgezichtspuntdatniet bepaaldwordt doorwat jeverwacht tezien. (VanKeulen, 2000)

17