Henk Donkers, Selma Markhorst en Marij Smits - Journalistiek schrijven voor het hoger onderwijs

Journalistiek chrijve oor het hoger onderwij

Henk Donkers | Selma Markhorst | Marij Smits

Voor Han Beijersbergen ( ✝ 2007), onze leermeester en inspirator.

Journalistiek schrijven voor het hoger onderwijs

Henk Donkers SelmaMarkhorst Marij Smits

c u i t g e v e r ij

c ou t i n ho

bussum2012

Webondersteuning Bij dit boek hoort eenwebsitemet extramateriaal. Deze is te vinden via www.coutinho.nl .

© 2010 Uitgeverij Coutinho bv Alle rechten voorbehouden.

Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen magniets uit deze uitgaveworden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautoma tiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enigewijze, hetzij elektronisch,mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van reprografische verveelvoudigingen uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16 h Auteurswet 1912 dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan StichtingReprorecht (Post bus 3051, 2130 KB Hoofddorp, www.reprorecht.nl). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compila tiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) kanmen zichwenden tot Stichting PRO (Stichting Publicatie- enReproductierechtenOrganisatie, Postbus 3060, 2130KB Hoofddorp, www.stichting-pro.nl).

Eerste druk 2010, tweede oplage 2012

Uitgeverij Coutinho Postbus 333 1400 AH Bussum info@coutinho.nl www.coutinho.nl

Zetwerk: Studio Pietje Precies | bno, Hilversum Omslag: Bart van den Tooren, Amsterdam

Noot van de uitgever Wij hebbenallemoeitegedaanom rechthebbendenvan copyright teachterhalen. Personen of instanties die aanspraakmaken op bepaalde rechten, wordt vriende lijk verzocht contact op te nemenmet de uitgever.

ISBN 978 90 469 0193 9 NUR 813

Voorwoord

Dit boek is bedoeld voor iedereen die aan een universiteit of hogeschool een vak studeert of gestudeerdheeft en journalistiekwil kunnen schrijven. Voor alfa’s, bèta’s en gamma’s die iets te melden hebben en moe worden van saaie verhalen; voor schrijversmet journalistieke ambitie; voor opinie makers, bloggers en voor wiewil wetenhoe journalisten tewerk gaan. Hoe interesseer je lezers voor je verhaal enhoemaak je informatie toegankelijk voor een breder publiek? Om een afknapper te voorkomen: journalistiek schrijven leer je niet uit een boek. Het vraagt vasthoudende oefening in geduldig handwerk. Een goed verhaal vereist een kritische geest, taalgevoel en een antenne voor de informatiebehoeften van je lezers. Maar niet iedere schrijver hoeft het wiel opnieuw uit te vinden. De journalistiek als vakgebied kent beproefde strategieën en presentatievormen, die houvast bieden aanmensen die we tenwaarover ze het hebben. Dit boek is een eerste stap voor wie daar zijn voordeel mee wil doen. Schrijvers en schrijfsters, want waar we in dit boek spreken over de auteur als ‘hij’ en ‘zijn’, bedoelenwe nadrukkelijk ook ‘zij’ en ‘haar’. Waarom dit boek? Journalistiek schrijven is niet gemakkelijk voor hoogopgeleiden. Kennis van theorie en vaktaal, en een geoefend oog voor betekenisvolle details lijken een sta-in-de-weg. Toch ontkomt niemand in zijn loopbaan aan de noodzaak zijn inzichten te delenmet niet-vakgenoten. Er vindt permanent kruisbestuiving plaats tussen vakgebieden en er is een wisselwerking tus sen onderzoek, beleid en praktijk. Dat leidt ook tot een levendige journa listieke uitwisseling. Tussen onderzoekers en professionals in vakbladen, met betrokkenen en belanghebbenden via eigenmedia, of via de pers met ‘het grote publiek’ en – door de opkomst van internet – steeds vaker recht streeksmet publieksgroepen. In alle sectoren groeit daardoor de vraagnaar mensen die toegankelijk en aantrekkelijk kunnen schrijven. Journalisten proberen uit die breed meanderende informatiestroom ‘nieuws’ te filteren en ontwikkelingen te duiden. Wie na zijn studie als journalist aan de slag wil, moet journalistiek kunnen schrijven.

Het hoger onderwijs heeft ophet toenemend belang van communicatiemet niet-vakgenoten en het brede publiek gereageerd met een verscheiden heid aan opleidingsinitiatieven, van specialistische communicatiestudies en journalistieke masters en minoren tot kortlopende schrijfmodules bin nen vaardighedenvakken. Aan dit onderwijs willenwe een bijdrage leveren met dit boek. De opzet Onze ervaringen als docenten schriftelijke communicatie en journalistiek liggen ten grondslag aan de opzet van dit boek. Het vertrekpunt daarvoor vormen de terugkerende vragen van studenten en afgestudeerden en de dilemma’s en struikelblokkenwaar ze tegenaan lopen (afgezien vanproble menmet spelling engrammatica: daar zijn andere boeken voor). Voor prak tische adviezen puttenwe uit onze eigen praktijk als journalist, redacteur en tekstschrijver en uit de vakliteratuur. In het eerste deel komt het journalistieke basisproces aan bod, vanaf het idee voor een artikel tot enmet de afwerking. In elke fase van de tot standkoming moeten keuzes worden gemaakt en gelden specifieke aan dachtspunten. Dit deel vindt zijn oorsprong in hoofdstukken uit het hand boek Journalistiek schrijven voor krant en vakblad van Donkers enWillems (2002). Het tweede deel typeert demeest voorkomende journalistieke gen res. Elkgenrekent een ander informatiedoel enper genre verschillende ad viezen voor inhoud, structuur, stijl en presentatie. Dit deel maakt gebruik van en bouwt voort op de karakterisering van journalistieke teksttypen in Professioneel communiceren van Jansen, Steehouder en Gijsen (2004), waarvoor Donkers het deel over journalistiek schrijven verzorgde. Op de website (www.coutinho.nl) zijn voorbeeldteksten te vinden, met daarbij opdrachten om te oefenen met verschillende aspecten van journa listiek schrijven. Wij danken onze studenten en cursisten voor hun vragen en de talloze artikelen die ze aan ons voorlegden voor commentaar. Het dwong ons om journalistieke intuïties te expliciteren,maar sterkteons ook indegedachte dat er geen standaardrecepten bestaan voor het schrijven van goede jour nalistieke artikelen. We hopen dat dit boek denkers en schrijvers op weg helpt: al doende leert men.

Henk Donkers Selma Markhorst Marij Smits

Inhoud

Deel 1 Algemene principes

11

1 Een kijkje in de journalistieke keuken

13

1.1 Schrijven in stappen 1.2 Denkers en doeners 1.3 Twee voorbeelden

13 15 17

2 Voorbereiding

22

2.1 Inleiding

22 22 27 30 31 32

2.2 Het onderwerp

2.3 De lezers

2.4 Doel

2.5 Journalistieke genres 2.6 Randvoorwaarden

3 Informatie verzamelen

35

3.1 Inleiding

35 36 38 40 41 47 52

3.2 Schriftelijke informatiebronnen

3.3 Internet

3.4 Mondelinge informatiebronnen: interviews

3.4.1 Een interview voorbereiden 3.4.2 Een interview houden 3.5 Eigen observaties en ervaringen

4 Een opzet maken

54

4.1 Inleiding

54 55 56

4.2 Informatie inventariseren, selecteren en ordenen

4.3 De kern van de boodschap formuleren

4.4 De opzet uitwerken

58 61

4.5 Argumenteren

5 Structuur zichtbaarmaken

63

5.1 Inleiding 5.2 Alinea’s 5.3 Koppen 5.5 Quotes 5.6 Intro’s 5.7 Leads 5.8 Kaders

63 64 67 71 72 72 73 76 77 78 80 81 81 86 91 94 99 80

5.4 Tussenkoppen

5.9 Kop-intro-lead-quote-kader-combinaties

5.10 Afsluitingen

6 Helder, aantrekkelijk en correct formuleren

6.1 Inleiding

6.2 Duidelijk schrijven

6.2.1 Ingewikkelde zinnen

6.2.2 Vage zinnen

6.3 Concreet schrijven 6.4 Persoonlijk schrijven

6.5 Bondig enmet vaart schrijven

6.6 Gevarieerd schrijven 6.7 Correct schrijven

102 103

7 Afwerking

104

7.1 Inleiding 7.2 CCC-model 7.3 Illustraties

104 104 107 108 109 111 112

7.4 Relatie tekst-illustratie

7.5 Bijschriften

7.6 Bronnen van illustraties

7.7 Controle

Deel 2 Genres

115 115

Introductie

8 Persbericht

117

9 Nieuwsbericht en nieuwsartikel

123

10 Portret

128

11 Interviewartikel

132

12 Column

141

13 Recensie

144

14 Commentaar

150

15 Ingezonden brief

152

16 Opinieartikel

155

17 Achtergrondartikel

161

18 Nieuwsanalyse

165

19 Reportage

168

20 Serviceartikel

176

21 Webartikel

180

Leestips

184 189 192 198

Literatuurlijst

Register

Over de auteurs

Deel 1

Algemene principes

1 Een kijkje in de journalistieke keuken

Veel studenten en afgestudeerdenhebben journalistieke aspiraties; ze zou den graag iets over hun vakgebied schrijven dat geschikt is voor een bre dere doelgroep dan vakgenoten. De vraag is alleen: hoe pak je dat aan? Sommigen beginnen ‘gewoon’ en zien wel waar ze uitkomen. Met geluk of veel talent brengen ze het tot een plaatsbaar artikel. Als ze pech hebben, blijven ze eindeloos aanmodderen. Anderen beginnen aan een journalistiek artikel alsof ze met een wetenschappelijke publicatie bezig zijn. Ze verza melen karrenvrachten informatie, besteden veel tijd aan een uitgebalan ceerde opzet en schrijven deze nauwgezet uit. Hun artikelen zijn – uitzon deringen daargelaten – vaak saai of houterig. De eerste groep onderschat het journalistieke schrijven, de tweede groepmist de souplesse om een vlot verhaal temaken. In deel 1 van dit boek behandelen we algemene principes van journa listiek schrijven die geschikt zijn voor verschillende soorten artikelen. In deel 2 passen we ze toe op journalistieke genres die academici en hbo’ers vaak kiezen: persbericht, nieuwsbericht en -artikel, portret, interviewarti kel, column, recensie, commentaar, ingezondenbrief, opinieartikel, achter grondartikel, nieuwsanalyse, reportage, serviceartikel enwebtekst.

1.1

Schrijven in stappen

Vrijwel niemand schrijft in één keer een goed journalistiek artikel. Aan elk artikel gaat een aantal stappen vooraf, of de schrijver nu ervaren is of niet. Op weg naar het einddoel – een publicabel artikel – zijn de volgende zes stappen te onderscheiden.

13

Deel 1 ■ Algemene principes

Figuur 1.1 ■ Schrijven in stappen Stap Activiteit

Product

Voorbereiden Stap 1

Bezinning op wat je te doen staat; vaststellen van onderwerp, doelgroep, doel, genre en rand voorwaarden. Verzamelen, analyseren en selecteren van schrif telijke of mondelinge informatie. Ontwikkelen van een opzet, betoog, redenering of rode draad, ofwel een innerlijke structuur. Opzet uitschrijven tot lopende tekst, in de eerste plaats een kwestie van structureren. De structuur zichtbaar maken, stijl verbeteren, aandacht schenken aan helder en aantrekkelijk formuleren. Artikel qua structuur en stijl reviseren, taalkun dig afwerken en illustraties in ordemaken.

Taakomschrijving

Informatiebestand

Stap 2

Tekstschema

Stap 3

Uitschrijven Stap 4

Eerste versie

Tweede versie

Stap 5

Definitieve versie

Stap 6

Bron: Renkema, 2002; Steehouder e.a., 1999.

Dit stappenplan ziet er vanzelfsprekend uit, gewoon de ene na de andere stap, maar lijkt in de praktijk vaak meer op de processie van Echternach: twee stappen vooruit, één achteruit. Een paar voorbeelden. ■ Wie denkt genoeg informatie te hebben (stap 2) en een opzet voor een artikel probeert temaken (stap 3), kan erachter komendat er een scha kel inde redenering ontbreekt. Een stap terug om aanvullende informa tie te zoeken is dan noodzakelijk. ■ Een auteur die de eerste versie heeft uitgeschreven (stap 4), kan tot de conclusie komen dat het verhaal bij nader inzien toch niet lekker loopt of niet overtuigend is. Ook deze schrijver moet een stap terug doen en bijvoorbeeld eennieuwe opzetmaken (stap 3) of zelfs nieuwe argumen ten zoeken (stap 2). Kortom, schrijven bestaat uit een aantal deelprocessen die elkaar zodanig afwisselen dat de schrijver steeds dichter bij zijn einddoel komt (Steehou der e.a., 1999).

14